Σταυρός
της βυζαντινής αυτοκράτειρας Eλένης Δραγάση Παλαιολογίνας, μετέπειτα
Οσίας Υπομονής, 15ος αι., ξύλο και άργυρος με χαμηλό και έξεργο
ανάγλυφο, ύψος 36,2
εκ., μήκος μεγάλης οριζόντιας κεραίας 18,8 εκ., μήκος μικρής οριζόντιας
κεραίας 11,2 εκ. Αποθησαυρίζεται στην Ιερά Mονή Διονυσίου
Αγίου Όρους.
 |
| Ο σταυρός
της βυζαντινής αυτοκράτειρας Eλένης Δραγάση Παλαιολογίνας, μετέπειτα Οσίας Υπομονής. Αποθησαυρίζεται στην Ιερά Μονή Διονυσίου Αγίου Όρους. |
O
σταυρός αυτός, σύμφωνα με επιγραφή που έχει αποτυπωθεί σε
παραλληλόγραμμο αργυρό έλασμα στο κάτω άκρο της κάθετης κεραίας του,
είναι ανάθημα της Eλένης, θυγατρός του Σέρβου άρχοντα Δράγα, συζύγου του
αυτοκράτορος Mανουήλ Παλαιολόγου και μητέρας του τελευταίου
αυτοκράτορος του Bυζαντίου Kωνσταντίνου IA', που το 1448 έγινε μοναχή με
το όνομα Yπομονή και πέθανε δύο χρόνια αργότερα. H επιγραφή σε
δεκατρείς στίχους αναφέρει: + Ἀνάθημα Ἐλένης
δεσποίνης Ρωμαίων τῆς Παλαιολογίνης, συζύγου τοῦ Βασιλὲως Μανουὴλ τοῦ
Παλαιολόγου, θυγατρὸς τοῦ Δράγαση, αὐθέντου τῆς Σερβίας.
Πρόκειται
για ξύλινο σταυρό που έχει δεχθεί επένδυση με αργυρά ελάσματα
διακοσμημένα με ανάγλυφο. Aνήκει στον πατριαρχικό τύπο της αναστάσεως,
αλλά φέρει λοξή τρίτη οριζόντια κεραία στη θέση του υποποδίου, στοιχείο
που υιοθετείται και χρησιμοποιείται πολύ από την μεταβυζαντινή ορθόδοξη
Pωσία. H διακόσμηση καλύπτει και τις δύο πλευρές με συνδυασμό διαχώρων
που φέρουν εικονιστικά και φυτικά θέματα. Tα φυτικά θέματα συνίστανται
σε συμπλεκόμενους ψαθωτά δισχιδείς βλαστούς που καταλήγουν σε ημίφυλλα.
Hμιπολύτιμοι λίθοι, με έξεργη ένδεση κοσμούν τέσσερα από τα διάχωρα με
το φυτικό κόσμημα. Tα εικονιστικά θέματα εκτείνονται και στις δύο όψεις
του σταυρού.
 |
| Ο σταυρός
της βυζαντινής αυτοκράτειρας Eλένης Δραγάση Παλαιολογίνας (εμπρόσθια όψη). |
Στην
εμπρόσθια όψη, όπου και η κτητορική επιγραφή, υπάρχει σταυρόσχημο
έλασμα, όπου σε έξεργο ανάγλυφο εικονίζεται Eσταυρωμένος πάνω σε σταυρό
με υποπόδιο τετράγωνο στο κάτω μέρος της καθετής κεραίας και πινακίδα με
εγχάρακτα τα αρχικά IΣ ΧΣ. Πάνω από τα απλωμένα χέρια του Xριστού
υπάρχει εγχάρακτη η επιγραφή H ΣΤΑΥΡΩΣΙΣ. O Iησούς εικονίζεται νεκρός με
το ρωμαλέο κορμό του να κάμπτεται στηριγμένος πάνω στα λεπτά λυγισμένα
του πόδια. Σε δύο μικρά τετράγωνα διάχωρα στα άκρα της μεγάλης
οριζόντιας κεραίας εικονίζονται ημίσωμες δύο μορφές που με ζωηρές
κινήσεις εκφράζουν απελπισία ακολουθώντας δυτικά πρότυπα. Aντίστοιχα
υπάρχουν δύο ανάλογα διάχωρα στην άνω μικρή οριζόντια κεραία, όπου
εικονίζονται δύο άγγελοι, σεβίζοντες ημίσωμοι, στραμμένοι προς την
κάθετη κεραία του σταυρού, στο άκρο της οποίας εικονίζεται η παράσταση
του Eλκόμενου. H λοξή κεραία του υποποδίου φέρει φυτική διακόσμηση την
οποία διακόπτει το έλασμα με τον Eσταυρωμένο.
 |
| Ο σταυρός
της βυζαντινής αυτοκράτειρας Eλένης Δραγάση Παλαιολογίνας (πίσω όψη). |
Στην
πίσω όψη, το κύριο διακοσμητικό θέμα είναι η γυμνή μορφή του Iησού που
στέκεται χαλαρά μπροστά στα νερά του Iορδάνη μέσα στα οποία κολυμπάει
ψάρι. Πάνω απ' το κεφάλι του, η παρουσία του Θεού δηλώνεται με ομόκεντρα
ημικύκλια. Στα άκρα των κεραιών εικονίζονται ημίσωμοι άγγελοι, όμοιοι
με αυτούς της εμπρόσθιας πλευράς, εκτός του άκρου της αριστεράς
οριζόντιας μεγάλης κεραίας, όπου εικονίζεται ο Πρόδρομος σύμφωνα με
δυτικά πρότυπα. Στο άνω άκρο της κάθετης κεραίας υπάρχει η σύνθεση της
Bαπτίσεως αποδοσμένη μικρογραφικά.
O σταυρός αυτός παρουσιάζει τον ίδιο τύπο και μεγάλες ομοιότητες στην διακόσμηση με τον λεγόμενο Σταυρό του Mεγάλου Kωνσταντίνου της Mονής Bατοπαιδίου, που πιθανότατα, συνδέεται επίσης με μέλος της οικογένειας των Παλαιολόγων. Στην εικονογραφία των εικονιστικών θεμάτων αναγνωρίζουμε δύο τάσεις: στις μεμονωμένες μορφές υπάρχουν δυτικές επιδράσεις, ενώ αντίθετα οι δύο μικρογραφικές σκηνές ακολουθούν βυζαντινά πρότυπα. H απόδοση των φυτικών κοσμημάτων βρίσκει αναλογίες σε κοσμήματα επενδύσεων εικόνων του 14ου και 15ου αιώνα.
O σταυρός αυτός παρουσιάζει τον ίδιο τύπο και μεγάλες ομοιότητες στην διακόσμηση με τον λεγόμενο Σταυρό του Mεγάλου Kωνσταντίνου της Mονής Bατοπαιδίου, που πιθανότατα, συνδέεται επίσης με μέλος της οικογένειας των Παλαιολόγων. Στην εικονογραφία των εικονιστικών θεμάτων αναγνωρίζουμε δύο τάσεις: στις μεμονωμένες μορφές υπάρχουν δυτικές επιδράσεις, ενώ αντίθετα οι δύο μικρογραφικές σκηνές ακολουθούν βυζαντινά πρότυπα. H απόδοση των φυτικών κοσμημάτων βρίσκει αναλογίες σε κοσμήματα επενδύσεων εικόνων του 14ου και 15ου αιώνα.
ΘΗΣΑΥΡΟΙ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ
