Ήταν μια φορά ένα πριγκιπόπουλο, μοναχογιός και μονάκριβος, ο οποίος ντύθηκε και στολίστηκε με ακριβά και χρυσοκέντητα ρούχα για να λάβει μέρος στο κυνήγι. Καβάλα πάνω στ΄ άλογο προχωράει και σε κάποια στιγμή συναντάει τον πατέρα του, τον βασιλιά των Ρωμαίων (Ρωμηών). Ο βασιλιάς τον είχε προσέξει από μακριά, όπως ερχότανε, και το πρόσωπό του πήρε μια στενάχωρη όψη. Όταν φθάσανε σε πολύ κοντινή απόσταση το πριγκιπόπουλο ετοιμάστηκε να χαιρετήσει τον πατέρα του, αλλά εκείνος έκανε πως δεν τον είδε και προχώρησε στο δρόμο του. Ο πρίγκιπας ξαφνιάστηκε με την συμπεριφορά του γονιού του και αμέσως έτρεξε να τον προλάβει και να τον ρωτήσει για ποιο λόγο τον αγνόησε. Τότε ο βασιλιάς γυρίζει και με ύφος συμβουλευτικό του απαντάει : "Γιατί παιδί μου σπαταλάς τα χρήματα και το χρόνο σου άσκοπα; Και δεν γνωρίζεις ότι τα χρυσοκέντητα αυτά υφάσματα που φοράς είναι από το αίμα των υπηκόων σου και ότι έπρεπε γι' αυτούς να δαπανάς τα χρήματά σου, διότι ο πλούτος των βασιλέων ανήκει στους υπηκόους τους.[1]"
Η ανωτέρω διήγηση, δεν αποτελεί μέρος από κάποιο μυθιστόρημα, αλλά είναι ένα πραγματικό γεγονός το οποίο μας διασώζει ο ιστορικός του 13ου αιώνα Γεώργιος Παχυμέρης. Βεβαίως και τα δύο πρόσωπα που αναφέρουμε είναι και αυτά πραγματικά, πρόκειται για τους αυτοκράτορες της Ρωμανίας/Βυζαντίου Θεόδωρο Β΄ Δούκα Λάσκαρη (πριγκιπόπουλο) και τον Ιωάννη Γ΄ Δούκα Βατάτζη (βασιλιάς). Το περιστατικό έλαβε χώρα στην περιοχή του Νυμφαίου της Μικράς Ασίας, την τρίτη δεκαετία του 13ου αιώνα. Την εποχή εκείνη και πιο συγκεκριμένα από το 1204, η Βασιλεύουσα είχε πέσει στα χέρια των Φράγκων της Δ΄ σταυροφορίας. Στη Μικρά Ασία είχε δημιουργηθεί η κυριότερη εστία αντίστασης κατά των Φράγκων, με έδρα αρχικά τη Νίκαια της Βηθυνίας (όπου ήταν και η έδρα του Οικουμενικού Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως) και μεταγενέστερα το Νύμφαιο της Λυδίας, όπου ήταν η αγαπημένη κατοικία του Ιωάννη Βατάτζη[2]. Ο Θεόδωρος Α΄ Λάσκαρης (1208-1222) ήταν αυτός που οργάνωσε το κράτος της Νίκαιας[3] (μετά την άλωση του 1204) και το κληροδότησε στο γαμπρό του Ιωάννη Γ΄ Δούκα Βατάτζη[4] (1222-1254). Ο Βατάτζης βασίλευσε 32 έτη και μετά την κοίμησή του όρισε διάδοχό του, τον υιό του Θεόδωρο Β΄ Δούκα Λάσκαρη (1254-1258).
Ο Θεόδωρος Β΄ Δούκας Λάσκαρης, ήταν το μοναδικό τέκνο του Ιωάννη Βατάτζη και της Ειρήνης Λάσκαρη, λόγω του ότι η μητέρα του είχε ένα ατύχημα καθώς ίππευε και δεν μπόρεσε να κάνει άλλα παιδιά. Ο Θεόδωρος γεννήθηκε το 1222, τη χρονιά δηλαδή που εκοιμήθη ο παππούς του (Θεόδωρος Α΄) και στέφθηκε αυτοκράτορας[5] ο πατέρας του (Ιωάννης Γ΄), και για το λόγο αυτό ονομάστηκε Θεόδωρος Λάσκαρης και όχι Βατάτζης, από τον πατέρα του κράτησε μόνο το επίθετο Δούκας. Υπήρξε άξιος διάδοχος του πατέρα του, ο οποίος φρόντισε (όπως μας φανερώνει το ανωτέρω περιστατικό) να εμφυσήσει στο γιό του την αγάπη προς τους υπηκόους του, την τιμιότητα καθώς και το λιτό βίο.
Συνοπτικά να αναφέρω ότι, ο Θεόδωρος νυμφεύθηκε σε νεαρή ηλικία την κόρη του τσάρου της Βουλγαρίας Ιωάννη Β΄ Ασάν, Ελένη. Με την Ελένη απέκτησε πέντε παιδιά, τέσσερα κορίτσια κι ένα αγόρι τον Ιωάννη Δ΄ Λάσκαρη Βατάτζη[6]. Το 1250 απεβίωσε η Ελένη, ο θάνατός της συνέτριψε ψυχικά τον ήδη καταβεβλημένο σωματικά από την ασθένεια της επιληψίας Θεόδωρο, μέχρι του σημείου να παρουσιάσει τάσεις ακραίου ασκητισμού, προσωπικού εγκλεισμού και αποξένωσης. Ο Ιωάννης Βατάτζης βρισκόμενος τότε σε εκστρατεία μακριά από το παλάτι, έστειλε επιστολές και κατάφερε να μεταπείσει τον υιό του ώστε να επανέλθει στην κανονική του ζωή. Το 1258 εκοιμήθη και ο Θεόδωρος σε μικρή ηλικία, μόλις 36 ετών, αιτία θανάτου του θεωρείται η επιληψία, μια ασθένεια η οποία ήταν αιτία θανάτου και του πατέρα του, μόνο που στον Ιωάννη Βατάτζη εκδηλώθηκε σε μεγάλη ηλικία.
Στην ουσία ο Θεόδωρος Β΄ κυβέρνησε μόλις για τέσσερα χρόνια, μέσα σ΄ αυτό το μικρό διάστημα όμως, κατόρθωσε να κρατήσει το κράτος της Νίκαιας δυνατό σε όλους τους τομείς, όπως το παρέλαβε από τον πατέρα του. Αντιμετώπισε με επιτυχία (χρησιμοποιώντας στρατιωτικά και διπλωματικά μέσα) τους Βουλγάρους, Τούρκους, Μογγόλους καθώς και τους ομοεθνείς Δεσπότες της Ηπείρου[7]. Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι κατά τη διάρκεια των διπλωματικών διενεργειών μεταξύ Νίκαιας και Ηπείρου, δημιουργήθηκε ένα συνοικέσιο μεταξύ της κόρης του Θεοδώρου, Μαρίας και του υιού του δεσπότη της Ηπείρου Μιχαήλ Β΄, Νικηφόρου. Την ευθύνη για την ευόδωση του υπόψη συνοικεσίου είχε αναλάβει και είχε φέρει εις πέρας η σύζυγος του Μιχαήλ, Θεοδώρα Πετραλείφα (δηλαδή η αγία Θεοδώρα πολιούχος της Άρτας) η οποία είχε συναντηθεί και με τον Ιωάννη Βατάτζη αλλά και με τον Θεόδωρο Λάσκαρη[8].
Το εκπληκτικό όμως με τον Θεόδωρο Β΄ Δούκα Λάσκαρη δεν είναι οι στρατιωτικές και διπλωματικές του επιτυχίες, αλλά η επιστημοσύνη του και το μεγάλο συγγραφικό έργο που μας έχει αφήσει. Ο Θεόδωρος θεωρείται από όλους τους ιστορικούς ως ένας μεγάλος λόγιος. Αυτό βέβαια δεν έγινε τυχαία, καθώς ο Ιωάννης Βατάτζης, είχε δημιουργήσει τις συνθήκες εκείνες που καθιέρωσαν τη Νίκαια ως ένα ακμάζων πνευματικό κέντρο της εποχής. Ο Παναγιώτης Νικολόπουλος ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, και τέως Διευθυντής της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, αναφέρει για την συνεισφορά της αυτοκρατορίας της Νίκαιας στην παιδεία τα παρακάτω : ¨Αλλά πέρα τούτων το σημαντικότερον είναι ότι δεν πρέπει να παροράται η πνευματική παραγωγή και κίνησης και η ζωή του βασιλείου της Νικαίας. Διότι εδώ αι σπουδαί δεν είναι σπουδαι και πνευματική ζωή περιφερείας, αλλά πνευματική ζωή αυτοκρατορικού κέντρου. Η Νίκαια υποκαθιστά το απολεσθέν Βυζάντιον και το υποκαθιστά ως πνευματική πρωτεύουσα του Βυζαντινού Ελληνισμού, όπως το υποκατέστησεν ως πολιτική και ως εκκλησιαστική πρωτεύουσα¨[9].
Ο Θεόδωρος μεγάλωσε και ανατράφηκε μέσα σ΄ αυτή την πνευματική ατμόσφαιρα, έχοντας σπουδαίους δασκάλους όπως : τον Νικηφόρο Βλεμμύδη[10] και τον Γεώργιο Ακροπολίτη[11]. Ο ίδιος ¨με την άνοδό του στο θρόνο κατέστησε την αυλή της Νίκαιας κέντρο ανθρωπιστικών ενασχολήσεων. Μεγάλος αριθμός λογίων συγκεντρώθηκε γύρω από τον φιλομαθή αυτοκράτορα και η αυτοκρατορία της Νίκαιας δοκίμασε τέτοια πολιτιστική άνθηση, που θύμιζε την εποχή του Κωνσταντίνου Ζ΄ Πορφυρογέννητου¨[12]. ¨Ο Νικηφόρος Βλεμμύδης έγραψεν «Επίτομον Φυσικήν», περιλαμβάνουσα και αστρονομικά θέματα, ο Γεώργιος Παχυμέρης εξέδωκε «Σύνταγμα των τεσσάρων μαθημάτων», Αριθμητικής, Γεωμετρίας, Μουσικής και Αστρονομίας, ο Γεώργιος Ακροπολίτης περιέγραψε λεπτομερώς και ακριβώς ηλιακήν έκλειψιν, επισυμβάσαν επί της εποχής του κλπ¨[13].
Μεγαλώνοντας σε ένα τέτοιο περιβάλλον ο Θεόδωρος, και έτσι φιλομαθής όπως ήταν εξελίχτηκε σε ένα μεγάλο και πολυγραφότατο λόγιο με διευρυμένες γνώσεις. Επίσης συνέλεξε βιβλία που, κατά τον Θεόδωρο Σκουταριώτη Μητροπολίτη Κυζίκου (13ος αι.), ήσαν τόσα «όσα ούτε ο υπερηφανευόμενος για την βιβλιοθήκη του στην Αλεξάνδρεια Πτολεμαίος δεν είχε συγκεντρώσει»[14]. Ο ομότιμος καθηγητής της Εκκλησιαστικής Γραμματολογίας-Πατρολογίας και Ερμηνείας Πατερικών Κειμένων της Θεολογικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κος Χρήστος Κρικώνης αναφέρει σχετικώς : ¨Ο Θεόδωρος Β΄ Λάσκαρις δύναται, κατά την γνώμην μας, να θεωρηθεί ως σπάνια προσωπικότης, η οποία διεκρίθη παραλλήλως προς την φιλοσοφικήν παιδείαν και δια την θεολογικήν συγκρότησίν της. Διαθέτων ευρείαν γνώσιν εις φιλοσοφικά και θεολογικά θέματα, ως και εις τας μαθηματικάς και τας φυσικάς επιστήμας, επεδόθη εις την συγγραφήν και παρουσίασε αξιόλογα έργα, τα οποία αποκείμενα μέχρι πρότινος εις τας βιβλιοθήκας ανέμενον τους ερευνητάς δια να τα φέρουν εις το φως. Τας φιλοσοφικάς του γνώσεις αποδεικνύει σειρά φιλοσοφικών, με μαθηματικούς συλλογισμούς, έργων του, εις τα οποία αποκαλύπτεται η βαθειά γνώσις των μαθηματικών και φυσικών επιστημών και εις τα οποία, σημειωτέων, ο Αριστοτέλης είναι ο κυρίως αξιόπιστος επιστήμων, τον οποίον κατ΄ επανάληψιν αναφέρει. Τας θεολογικάς του γνώσεις αποδεικνύει αφ΄ ενός η ενεργός προσωπική συμμετοχή του εις διαφόρους, υψηλού επιπέδου, θεολογικάς συζητήσεις με θεολόγους του περιβάλλοντός του, αλλά και απεσταλμένους της Ρώμης, και αφ΄ ετέρου η υπ΄ αυτού σύνθεσης Δοκιμίων, Πραγματειών και Λόγων, καθαρώς θεολογικού περιεχομένου, βασιζομένων επί της Αγίας Γραφής και κυρίως πατερικής διδασκαλίας. η βαθειά δε θρησκευτική φύσις του αυτοκράτορος Θεοδώρου Β΄ Λασκάρεως αποδεικνύεται και δια της συνθέσεως του Μεγάλου παρακλητικού Κανόνος προς την αειπάρθενον και Υπεραγίαν Θεοτόκον Μαρίαν, την μητέρα του Κυρίου¨[15].
Όπως προαναφέραμε ο Θεόδωρος έπασχε από επιληψία, η ασθένεια αυτή τον δυσκόλευε σε όλη του τη ζωή. Σε διάφορες επιστολές που έστελνε παραπονιόταν για κεφαλαλγίες, για πόνους στη γλώσσα και το φάρυγγα, για συχνές αιμορραγίες καθώς και για τα φάρμακα και την αγωγή των ιατρών, γράφοντας τα εξής : ¨οι ιατροί φλυαρούν και δεν είναι σε θέση να τον θεραπεύσουν[16]¨. Το κυριότερο ¨απόσταγμα¨ της μεγάλης του μόρφωσης αλλά και της ανίατης ασθένειάς του, είναι η συγγραφή του Μεγάλου Παρακλητικού Κανόνος προς την Παναγία, τον οποίο ψάλουμε εναλλάξ με τον Μικρό Παρακλητικό Κανόνα κατά τη διάρκεια της νηστείας του 15Αυγούστου[17]. Ο κύριος Κρικώνης αναφέρει σχετικώς : ¨Ο μέγας ούτος Παρακλητικός κανών είναι συντεθειμένος από έναν άνθρωπο με βαθύτατην ευσέβειαν και πολύ πονεμένον. Ιδού μερικοί στίχοι : «Παράκλησιν εν ταις θλίψεσιν οίδα και των νόσων ιατρόν σε γινώσκω …»[18]. Επίσης και ο μεγάλος Φώτης Κόντογλου αναφέρει : ¨Ο βασιλιάς Θεόδωρος Δούκας ο Λάσκαρης συνέθεσε τον Μέγαν Παρακλητικό Κανόνα στην Παναγία, που είναι γεμάτος από συντριβή, ταπείνωση και πίστη¨[19]. Την ίδια άποψη έχει και ο διαπρεπής λειτουργιολόγος, Ιωάννης Φουντούλης : ¨Του μεγάλου (παρακλητικού κανόνα) ποιητής είναι ο τελευταίος αυτοκράτωρ της Νικαίας Θεόδωρος Δούκας ο Λάσκαρης (1222-1258). Ο δεύτερος αυτός κανών έχει μάλλον προσωπικό χαρακτήρα και αναφέρεται ειδικώς στα παθήματα και τις περιστάσεις του βίου του πολυπαθούς αυτού βασιλέως¨[20].
Αξιοπρόσεκτο επίσης είναι το γεγονός της έντονης εθνικής συνείδησης που χαρακτήριζε τον Θεόδωρο. Είναι γνωστό ότι, ¨ύστερ’ από το 1204 χρησιμοποιείται από βασιλείς και λογίους ολοένα και περισσότερο το εθνικό όνομα «Έλλην» (με την τάση ν’ αντικαταστήσει το «Ρωμαίος»), τα παράγωγά του, καθώς και το «Ελλάς»¨[21]. Χαρακτηριστικές είναι οι σχετικές αναφορές του Θεοδώρου, ο οποίος μεταξύ άλλων ¨αναγγέλλοντας στον δάσκαλό του (Ν. Βλεμμύδη) τις νίκες του εναντίον του Μιχαήλ της Βουλγαρίας, τον προτρέπει να θαυμάσει «εκ βάθους καρδίας τα υψηλά ταύτα κατορθώματα της ελληνικής ανδρείας». Θαυμάζει τα αρχαία μνημεία της Περγάμου, τα οποία θεωρεί «ελληνικής μεγαλονοίας μεστά και σοφίας ταύτης ινδάλματα» και νομίζει ότι η πόλη τα προβάλλει «καταντροπιάζοντας εμάς, σαν απογόνους, με της πατρικής δόξας το μεγαλείﻨ[22]. Ο αείμνηστος καθηγητής της Βυζαντινής φιλολογίας Ν. Τωμαδάκης σχολιάζει σχετικώς : ¨Ο φωτισμένος αυτός μονάρχης έβλεπε τον εαυτόν του ως υπηρετούντα τον περιούσιον ελληνικόν λαόν : «μία γαρ εμοί η αλήθεια, εις ο σκοπός, εν δε μοι καθέστηκε και το σπούδασμα, το συνιστάν αεί την ποίμνην του Θεού και φυλάττειν εκ των εναντίων λύκων αυτήν» (επιστολή Θεοδώρου προς Βλεμμύδην 44,89-91 Festa)¨[23].
Ο Θεόδωρος στα τριάντα έξι του χρόνια, ταλαιπωρημένος από τη χρόνια και ανίατη ασθένειά του, παρέδωσε την ψυχή του στον Κύριο τον Αύγουστο του 1258. ¨Ο βασιλιάς είχε αλλάξει πρόθυμα τον τρόπο της ζωής του, λίγο πριν πεθάνει, παίρνοντας το μοναχικό σχήμα¨[24]. Εκοιμήθη δηλαδή ως μοναχός, κατά το μήνα της Παναγίας, την οποία αγαπούσε και ευλαβούνταν και στην οποία εκτός από το Μεγάλο Παρακλητικό Κανόνα, συνέγραψε και αφιέρωσε και άλλους κανόνες, στιχηρά προσόμοια και Θεοτοκία.
Προσπάθησα εν συντομία να παραθέσω μερικά στοιχεία που αφορούν τη ζωή και τα έργα του μεγάλου αυτοκράτορα της Ρωμανίας, Θεοδώρου Β΄ Δούκα Λάσκαρη. Ο γράφων ως Διδυμοτειχίτης, αισθάνομαι πολύ υπερήφανος που ο Θεόδωρος έλκει την καταγωγή του από το Διδυμότειχο[25], καθότι υιός του Διδυμοτειχίτη αγίου και ελεήμονα αυτοκράτορα Ιωάννη Γ΄ Δούκα Βατάτζη. Σε παλαιότερη ομιλία μου με θέμα : ¨Ο άγιος Ιωάννης Βατάτζης και το Διδυμότειχο¨ στο πλαίσιο των εκδηλώσεων «Ελευθέρια 2010», που διοργάνωσε ο Δήμος Διδυμοτείχου, είχα προτείνει να ονομαστεί η πλατεία του Διδυμοτείχου ως πλατεία ¨Θεοδώρου Β΄ Δούκα Λασκάρεως¨ ή να λάβει το όνομά του ένα σχολείο της πόλης μας, με σκοπό να ¨ενισχυθεί¨ το Βυζαντινο/Ρωμαίικο υπόβαθρο του Διδυμοτείχου και να αναδειχθεί περισσότερο η προσωπικότητα του Θεοδώρου και ειδικότερα στους νέους ανθρώπους. Αποτελεί λοιπόν ένα τέλειο παράδειγμα για τους νέους μας, παράδειγμα αγωνιστικότητας, αφοσίωσης, φιλοπατρίας και ευσέβειας, καθώς αντιπάλεψε τα πολλά προβλήματα υγείας που βίωσε από μικρό παιδί και κατόρθωσε να αναδειχθεί ως ένας από τους μεγαλύτερους αυτοκράτορες και λογίους της Ρωμανίας.
[1]. Αντώνιος Μηλιαράκης «Ιστορία του Βασιλείου της Νικαίας και του δεσποτάτου της Ηπείρου» εκδόσεις Ιονικής Τράπεζας σελ 415-416.
[2]. Γκέοργκ Οστρογκόρσκι «Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους» Ιστορικές εκδόσεις Στ. Βασιλόπουλος Τόμος Γ΄ σελ 124.
[3]. Βλέπε βιβλίο Γιαρένη Ηλία «Η συγκρότηση και η εδραίωση της αυτοκρατορίας της Νίκαιας» εκδόσεις Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών (Ε.Ι.Ε.). Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών.
[4]. Βλέπε βιβλίο Ιωάννη Α. Σαρσάκη «Ιωάννης Γ΄ Βατάτζης ο άγιος αυτοκράτορας του Βυζαντίου» εκδόσεις Ορθόδοξος κυψέλη.
[5]. ¨Γιατί γεννήθηκε πολύ κοντά με την ανάρρηση του πατέρα του στο θρόνο.¨ Γεώργιος Ακροπολίτης «Χρονική Συγγραφή» Εκδόσεις Κανάκη σελ 177.
[6]. Ο Ιωάννης Δ΄ Λάσκαρης Βατάτζης, γεννήθηκε το 1250 και ήταν ο διάδοχος του Θεοδώρου Β΄, αλλά λόγω του ότι ήταν ανήλικος, όταν εκοιμήθη ο πατέρας του ανέλαβε την αντιβασιλεία κατόπιν συνομωσίας, ο Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος, ο οποίος για να κρατήσει το θρόνο τύφλωσε τον ενδεκαετή τότε διάδοχο. Ο Ιωάννης πέρασε το υπόλοιπο της ζωής του ως μοναχός έως τον θάνατό του στα 1305.
[7]. Στην Ήπειρο μετά το 1204, είχε δημιουργηθεί επίσης μία εστία αντίστασης κατά των Φράγκων με έδρα την Άρτα.
[8]. Βλέπε κείμενο Ιωάννη Σαρσάκη «Αγία Θεοδώρα Πετραλείφα βασίλισσα της Άρτας. Σχέσεις οικογενειακής καταγωγής με το Διδυμότειχο και συγγενείας με τον αυτοκράτορα Άγιο Ιωάννη Γ΄ Δούκα Βατάτζη» http://www.kastropolites.com.
[9]. Νίκαια Ιστορία – Θεολογία – Πολιτισμός 325 – 1987 Παναγιώτης Γ. Νικολόπουλος «Τα γράμματα εις το Βασίλειον της Νικαίας (1204 – 1261) Ιερά Μητρόπολις Νικαίας.
[10]. Ο Νικηφόρος Βλεμμύδης ήταν ιερομόναχος και ένας από τους μεγαλύτερους λογίους της εποχής του, συνέγραψε θεολογικά έργα καθώς και Επιτομή Λογικής και Φυσικής, χημικές, ιατρικές, αστρονομικές και γεωμετρικές πραγματείες, ποιήματα και επιστολές.
[11]. Ο Γεώργιος Ακροπολίτης υπήρξε μαθητής του Ν. Βλεμμύδη και διετέλεσε Μέγας Λογοθέτης επί αυτοκράτορα Ι. Βατάτζη, επιπροσθέτως διακρίθηκε ως λόγιος και διπλωμάτης. Θεωρείται ο κυρίως ιστορικός της περιόδου της Νικαίας με το έργο του «Χρονική Συγγραφή». Επίσης συνέγραψε θεολογικά κείμενα, επιταφίους και πανηγυρικούς λόγους. Ένα γνώριμο κείμενο του (για τους ασχολούμενους με την ψαλτική) είναι ένα ποίημα που σχετίζεται με την Αποκαθήλωση και την Ταφή του Χριστού, το οποίο ψάλλεται κατά τη διάρκεια της Περιφοράς του Επιταφίου την Μεγάλη Παρασκευή.
[12]. Γκέοργκ Οστρογκόρσκι «Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους» Ιστορικές εκδόσεις Στ. Βασιλόπουλος Τόμος Γ΄ σελ 125-26.
[13]. Χρίστου Θ. Κρικώνη «Θεοδώρου Β΄ Λασκάρεως περί Χριστιανικής Θεολογίας Λόγοι» Εκδόσεις University Studio Press σελ 17.
[14]. Νικόλαος Τωμαδάκης «Οι λόγιοι του Δεσποτάτου της Ηπείρου και του Βασιλείου της Νικαίας» Εκδόσεις Πουρνάρα σελ 106.
[15]. Χρίστου Θ. Κρικώνη «Θεοδώρου Β΄ Λασκάρεως περί Χριστιανικής Θεολογίας Λόγοι» Εκδόσεις University Studio Press σελ 19.
[16]. Χρίστου Θ. Κρικώνη «Θεοδώρου Β΄ Λασκάρεως περί Χριστιανικής Θεολογίας Λόγοι» Εκδόσεις University Studio Press σελ 27.
[17]. Από την 1η Αυγούστου αρχίζει η νηστεία της Παναγίας, και τελειώνει τον 15Αύγουστο, όπου εορτάζουμε το γεγονός της Κοίμησης της Θεοτόκου, το οποίο θεωρείται και ως ¨το Πάσχα του καλοκαιριού¨. Καθ΄ όλη τη διάρκεια αυτής της περιόδου στην Εκκλησία μας ψάλλεται η Μεγάλη και η Μικρή Παράκληση προς την Υπεραγία Θεοτόκο (οι Παρακλήσεις δεν ψάλλονται μόνο, κατά τους εσπερινούς των Σαββάτων και της Εορτής της Μεταμορφώσεως του Κυρίου). Η Μικρή Παράκληση είναι έργο ενός μοναχού υμνογράφου ο οποίος ονομάζονταν ή Θεοστήρικτος ή Θεοφάνης. Η Μεγάλη Παράκληση είναι έργο του Αυτοκράτορα της Ρωμανίας (Βυζαντίου), Θεοδώρου Β΄ Δούκα Λάσκαρη.
[18]. Χρίστου Θ. Κρικώνη «Θεοδώρου Β΄ Λασκάρεως περί Χριστιανικής Θεολογίας Λόγοι» Εκδόσεις University Studio Press σελ 38.
[19]. Περιοδικό Ρωμνιός τεύχος 13 σελ 26 «Το αληθινό Βυζάντιο» (Από το βιβλίο Φώτη Κόντογλου Μυστικά Άνθη, εκδόσεις Αδερφών Παπαδημητρίου).
[20]. Ιωάννου Μ. Φουντούλη «Λογική Λατρεία» Θεσσαλονίκη 1971, σελ 178.
[21]. Απόστολος Βακαλόπουλος «Ιστορία του Νέου Ελληνισμού» Θεσσαλονίκη 1974 σελ 75.
[22]. Απόστολος Βακαλόπουλος «Ιστορία του Νέου Ελληνισμού» Θεσσαλονίκη 1974 σελ 78.
[23]. Νικόλαος Τωμαδάκης «Οι λόγιοι του Δεσποτάτου της Ηπείρου και του Βασιλείου της Νικαίας» Εκδόσεις Πουρνάρα σελ. 106.
[24]. Νικηφόρος Γρηγοράς «Ρωμαϊκή Ιστορία» Εκδόσεις Λιβάνη σελ 85.
[25]. Ο Θεόδωρος στις εκστρατείες που έκανε εναντίον των Βουλγάρων στη δυτική Θράκη, ¨χρησιμοποίησε το Διδυμότειχο ως τόπο αναπαύσεως και ως σταθμό για τις στρατιωτικές επιχειρήσεις του¨ (Αθανάσιος Γουρίδης «Διδυμότειχο μια άγνωστη πρωτεύουσα» Διδυμότειχο 2008 σελ 48.)
