του Αρχιμ. Χρυσοστόμου Παπαθανασίου
Ισχυρίζονται μερικοί ότι ό Χριστιανισμός είναι εναντίον της αρχαιοελληνικής παιδείας, και ότι οι Πατέρες της Εκκλησίας υπήρξαν μισαλλόδοξοι καί εχθρικοί απέναντι στην αρχαία σοφία. Μάλιστα, εντοπίζουν την εχθρότητα αυτή στο Βυζάντιο.
Ή πραγματικότητα όμως είναι διαφορετική...
Ό Χριστιανισμός διέσωσε την ελληνική αρχαιότητα και κατόρθωσε -με την διάκριση καί με το φρόνημα της εκλεκτικής καί σώφρονος χρησιμοποιήσεως των καλών στοιχείων της αρχαιότητος- να δημιουργήσει τον ανώτερο πολιτισμό της άνθρωπότητος, πού έχει λάβει το όνομα ελληνοχριστιανικός η ελληνορθόδοξος πολιτισμός.
Αυτή τη σπουδαία συνάντηση των μεγάλων μεγεθών του Ελληνισμού καί του Χριστιανισμού, την έχουμε ενώπιον μας με το αξιόλογο καί περίφημο σύγγραμμα του Οικουμενικού Διδασκάλου, του πατρός της Εκκλησίας, Μεγάλου Βασιλεί¬ου. Το έργο του αυτό φέρει τον τίτλο «ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΝΕΟΥΣ, ΟΠΩΣ ΑΝ ΕΞ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΩΦΕΛΟΪΝΤΟ ΛΟΓΩΝ». Κατά τον καθηγητή της Πατρολογίας κ. Στυλιανό Παπαδόπουλο, «εκφωνήθηκε καί γράφηκε μάλλον μεταξύ των ετών 359 καί 362, όταν άσκήτευε στα "Αννησα καί στο άσκητήριο του Πόντου, οπού δεχόταν καί νουθετούσε νέους» (Στ. Παπαδόπουλου, Πατρολογία Β', "Αθήνα 1990, σελ. 397). Το έργο αυτό άσκησε μεγάλη καί θετική επίδραση στους εκπαιδευτικούς καί στους καθοδηγούς της νεότητος, εξεδόθη δε κατά τους χρόνους της Αναγεννήσεως είκοσι φορές από το 1450-1500. Ό σοφός Μέγας Βασίλειος στην πραγματεία του αυτή αποφαίνεται κατ' άριστον τρόπον για την επαφή καί σχέση της χριστιανικής παιδείας με την κλασσική παιδεία. Δεν άπεδοκίμασε τη σοφία των αρχαίων Ελλήνων αλλά έλαβε άπ' αυτήν ο,τι ωραίο, ενάρετο, σοφό, αληθινό καί ωφέλιμο. Σπούδασε καί μελέτησε ό ίδιος πολύ καλά την ελληνική φιλοσοφία, και με γόνιμη καί αποδοτική μέθοδο διετύπωσε την χριστιανική διδασκαλία στον θησαυρό των συγγραμμάτων του, καθότι ως γνωστόν ήταν ταλαντούχος καί εξαίρετος συγγραφέας, κατέχοντας σπουδαιότατη θέση στην ιστορία της παγκόσμιας φιλολογίας.
Παραθέτουμε από το περίφημο αυτό έργο μερικά αποσπάσματα σε νεοελληνική απόδοση, προς πνευματική τέρψη καί ωφέλεια
Ισχυρίζονται μερικοί ότι ό Χριστιανισμός είναι εναντίον της αρχαιοελληνικής παιδείας, και ότι οι Πατέρες της Εκκλησίας υπήρξαν μισαλλόδοξοι καί εχθρικοί απέναντι στην αρχαία σοφία. Μάλιστα, εντοπίζουν την εχθρότητα αυτή στο Βυζάντιο.
Ή πραγματικότητα όμως είναι διαφορετική...
Ό Χριστιανισμός διέσωσε την ελληνική αρχαιότητα και κατόρθωσε -με την διάκριση καί με το φρόνημα της εκλεκτικής καί σώφρονος χρησιμοποιήσεως των καλών στοιχείων της αρχαιότητος- να δημιουργήσει τον ανώτερο πολιτισμό της άνθρωπότητος, πού έχει λάβει το όνομα ελληνοχριστιανικός η ελληνορθόδοξος πολιτισμός.
Αυτή τη σπουδαία συνάντηση των μεγάλων μεγεθών του Ελληνισμού καί του Χριστιανισμού, την έχουμε ενώπιον μας με το αξιόλογο καί περίφημο σύγγραμμα του Οικουμενικού Διδασκάλου, του πατρός της Εκκλησίας, Μεγάλου Βασιλεί¬ου. Το έργο του αυτό φέρει τον τίτλο «ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΝΕΟΥΣ, ΟΠΩΣ ΑΝ ΕΞ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΩΦΕΛΟΪΝΤΟ ΛΟΓΩΝ». Κατά τον καθηγητή της Πατρολογίας κ. Στυλιανό Παπαδόπουλο, «εκφωνήθηκε καί γράφηκε μάλλον μεταξύ των ετών 359 καί 362, όταν άσκήτευε στα "Αννησα καί στο άσκητήριο του Πόντου, οπού δεχόταν καί νουθετούσε νέους» (Στ. Παπαδόπουλου, Πατρολογία Β', "Αθήνα 1990, σελ. 397). Το έργο αυτό άσκησε μεγάλη καί θετική επίδραση στους εκπαιδευτικούς καί στους καθοδηγούς της νεότητος, εξεδόθη δε κατά τους χρόνους της Αναγεννήσεως είκοσι φορές από το 1450-1500. Ό σοφός Μέγας Βασίλειος στην πραγματεία του αυτή αποφαίνεται κατ' άριστον τρόπον για την επαφή καί σχέση της χριστιανικής παιδείας με την κλασσική παιδεία. Δεν άπεδοκίμασε τη σοφία των αρχαίων Ελλήνων αλλά έλαβε άπ' αυτήν ο,τι ωραίο, ενάρετο, σοφό, αληθινό καί ωφέλιμο. Σπούδασε καί μελέτησε ό ίδιος πολύ καλά την ελληνική φιλοσοφία, και με γόνιμη καί αποδοτική μέθοδο διετύπωσε την χριστιανική διδασκαλία στον θησαυρό των συγγραμμάτων του, καθότι ως γνωστόν ήταν ταλαντούχος καί εξαίρετος συγγραφέας, κατέχοντας σπουδαιότατη θέση στην ιστορία της παγκόσμιας φιλολογίας.
Παραθέτουμε από το περίφημο αυτό έργο μερικά αποσπάσματα σε νεοελληνική απόδοση, προς πνευματική τέρψη καί ωφέλεια
«Πολλά είναι εκείνα πού με παρακινούν να σας συμβουλεύσω, όσα κρίνω ότι είναι ώφελιμώτατα, καί όσα έχω πεποίθησιν ότι αποβλέπουν εις το συμφέρον σας, όταν τα ακολουθήσετε. Διότι ή ηλικία πού έχω τώρα, καί το ότι είμαι γυμνασμένος δια μέσου πολλών πραγμάτων, επί πλέον δέ αι προς αμφότερα τα μέρη -τόσον προς τάς ευτυχίας όσον καί προς τάς δυστυχίας μεταβολαί του βίου, αι όποϊαι διδάσκουν- πάντα, καί εις τα οποίας ελαβον άρκετόν μέρος, όλα αυτά με έκαμαν εμπειρον των ανθρωπίνων πραγμάτων, ώστε να δύναμαι να υποδεικνύω την άσφαλεστάτην όόόν,εις εκείνους οί όποιοι τώρα μόλις εισέρχονται εις την ζωήν."Αλλως τε καί εκ της φυσικής οικειότητος ευθύς μετά τους γονείς σας είμαι πλησιέστερος σας προστάτης, εις τρόπον ώστε να τρέφω προς υμάς άγάπην όχι όλιγωτέραν από την άγάπην του πατρός σας,νομίζω δε,εάν δεν είναι εσφαλμένη ή άντίληψίς μου,ότι καί σείς δεν ποθείτε τους γονείς σας έφ' όσον βλέπετε έμέ. Εάν λοιπόν προθύμως δεχθήτε τους λόγους μου, θα ανήκετε εις την δευτέραν τάξιν εξ εκείνων πού επαινεί ό Ησίοδος,εάν δε δεν τους δεχθήτε,εγώ μεν ουδέν σκληρόν θα ειπώ,ένθυμηθητε τα ποιήματα (του Ησιόδου), εις τα όποια εκείνος λέγει: "Αριστος μεν είναι εκείνος πού διακρίνει μόνος τον τα πρέποντα-καλός δε είναι καί εκείνος που υπακούει εις ο,τι του υποδεικνύουν οί άλλοι• εκείνος δε πού δεν έχει τίποτε άπ' αυτά, είναι εις όλα άχρηστος.
.. Καί ημείς λοιπόν πρέπει να πιστεύωμεν ότι εχομεν ενώπιον μας αγώνα, ό όποιος είναι ό μέγιστος όλων των αγώνων, χάριν του οποίου τα πάντα πρέπει να πράττωμεν καί να κοπιάζωμεν με όσην εχομεν δύναμιν προς έτοιμασίαν δι' αυτόν, καί να έρχώμεθα εις έπικοινωνίαν με ποιητάς καί λογογράφους καί ρήτορας καί με όλους τους ανθρώπους εκείνους, από τους οποίους δυνάμεθα να εχωμεν ώφέλειάν τίνα προς έπιμέλειαν της ψυχής. "Οπως λοιπόν οί βαφείς,αφού προηγουμένως ετοιμάσουν καταλλήλως παν ό,τι πρόκειται να βάψουν,τότε του δίδουν το χρώμα, είτε πορφυρούν καί κόκκινον είναι,είτε ό,τιδήποτε άλλο• τοιουτοτρόπως καί ημείς, έφ' όσον πρόκειται να παραμείνη αναφαίρετος από ημάς καί αιώνιος ή του καλού δόξα, μετά την έκπαίδευσιν καί προπαρασκευήν δια της μελέτης των έξω του Χριστιανισμού διδασκάλων, τότε θα γίνωμεν άκροαταί τών ιερών καί απορρήτων διδασκαλιών. Καί τρόπον τινά, άφού συνειθίσωμεν να παρατηρώμεν τον ηλιον μέσα εις το νερό, τότε πλέον θα προσηλώσωμεν τα βλέμματα εις αυτό το φως του. Εάν μεν λοιπόν υπάρχη κάποια σχέσις των διδασκαλιών προς άλλήλας,ή γνώσις αυτών είναι συμφέρουσα εις ημάς,εάν δε δεν υπάρχη τοιαύτη σχέσις, τότε έστω καί ή κατανόησις της διαφοράς, πού προέρχεται από την σύγκρισιν αυτών, δεν είναι μικροί λόγου αξία, προκειμένου να άποδειχθη ποία είναι ή καλύτερα. Προς τί λοιπόν θα ήμπορούσαμεν να παρομοιάσωμεν έκάστην εκ των διδασκαλιών, δια νά λάβωμεν μίαν εικόνα; Όπως ακριβώς ή αξία ενός δένδρου έγκειται εις το να παράγη ωραίους καρπούς,αλλά καί τα φύλλα, κινούμενα εις τους κλάδους, δίδουν κάποιον στολισμόν, τοιουτοτρόπως καί εις την ψυχήν πρώτος μεν καρπός είναι ή αλήθεια,δίδει όμως εις αυτήν χάριν καί ό στολισμός της έξω σοφίας, ή οποία θα όμοιάζη με φύλλα πού παρέχουν είς τον καρπόν σκέπην καί ώραίαν όψιν, Λέγεται δε ότι καί ό μέγας εκείνος Μωϋσης,του οποίου το όνομα είναι μέγιστον μεταξύ όλων των ανθρώπων δια την σοφίαν του, αφού έγύμνασε την διάνοιάν του με τα μαθήματα των Αιγυπτίων, τότε προήχθη να ίδη τον Θεόν.Παρομοίως δε προς τούτον λέγουν, ότι είς τους κατόπιν χρόνους καί ό σοφός Δανιήλ εις την Βαβυλώνα, άφοϋ έμαθε πλήρως την σοφίαν των Χαλδαίων,τότε επεδόθη εις την μελέτην των θείων διδαγμάτων...
Εις τα όσα λέγουν οί ποιηταί, δια να αρχίσω από αυτούς, δεν πρέπει εις όλα να δίδετε προσοχήν, επειδή λέγουν διάφορα- αλλά όταν μεν σας εξιστορούν τα έργα ή τους λόγους των αγαθών ανδρών, να αγαπάτε τους τοιούτους άνδρας καί να τους ζηλεύετε καί να προσπαθήτε. Οσον ημπορείτε να γίνετε τοιούτοι.
Οταν δε διηγούνται πράξεις κακών ανδρών, πρέπει να αποφεύγετε την μίμησίν των, φράσσοντες τα αυτιά σας, καθ' όν τρόπον εκείνοι λέγουν, ότι εκαμεν ό "Οδυσσεύς, δια να μη άκούση των Σειρήνων το άσμα. Διότι όταν συνειθίση κανείς να άκούη τους φαύλους λόγους,με τον τρόπον αυτόν θα φθάση καί εις τάς φαύλας πράξεις. Δια τούτο λοιπόν πρέπει με πάσαν προσοχήν να προφυλάττωμεν την ψυχήν, μήπως μας παρασύρη ή γλυκύτης των λόγων, και χωρίς να το έννοήσωμεν παραδεχθώμεν τι από τα κακά, όπως εκείνοι πού παίρνουν το δηλητήριον επειδή είναι άνακατευμένον με το μέλι. ...Τα ίδια πάλιν έχω να ειπώ, προκειμένου καί περί των συγγραφέων καί μάλιστα όταν χάριν ψυχαγωγίας των ακροατών πλάττουν ψευδείς λόγους.Καί την έπιτηδειότητα δέ των ρητόρων εις το να λέγουν ψέματα δεν θα την μιμηθώμεν.Διότι ούτε εις τα δικαστήρια ούτε εις τα αλλάς πράξεις αρμόζει εις ημάς το ψευδός, εις ημάς, οι όποιοι έπροτιμήσαμεν την όρθήν καί αληθή όδόν του βίου, καί οι όποιοι διεταχθήκαμεν υπό του θείου νόμου να μη καταφεύγωμεν εις τα δικαστήρια. Άλλα θα δεχθώμεν εκείνους μόνον τους λόγους αυτών, εις τους οποίους έπήνεσαν την άρετήν ή κατηγόρησαν την κακίαν.
"Οπως δηλαδή από τα άνθη, οι μεν άλλοι απολαμβάνουν μόνον την εύωδίαν ή το χρώμα των, αι δε μέλισσαι δύνανται να απομυζούν εξ αυτών καί μέλι- κατά τον αυτόν λοιπόν τρόπον καί εδώ, όσοι δεν αποβλέπουν μόνον εις το τερπνόν καί εύχάριστον των τοιούτων λόγων, δύνανται να κερδίζουν καί κάποιαν ώφέλειαν εξ αυτών εις την ψυχήν. Συμφώνως λοιπόν κατά πάντα προς την εικόνα των μελισσών, πρέπει να χρησιμοποιήτε τα βιβλία των. Διότι έκείναι οΰτε εις όλα τα άνθη ομοίως πηγαίνουν, ούτε πάλιν εκείνα εις τα οποία θα πετάξουν προσπαθούν να τα σηκώσουν ολόκληρα, άλλ' άφοϋ πάρουν όσον ταίς είναι χρήσιμον εις την έργασίαν των,το άλλο το αφήνουν ως άχρηστον. Καί ημείς, εάν σωφρονώμεν, άφού πάρωμεν εξ αυτών όσον σχετίζεται με τάς πεποιθήσεις μας, καί συγγενεύει με την άλήθειαν, τα άλλα θα τα παρατρέξωμεν ως περιττά. Καί όπως κόπτομεν εκ της τριανταφυλλιάς το ανθός, παραμερίζομεν δε από τάς άκανθας, τοιουτοτρόπως καί από τα τοιαύτα συγγράμματα, θα ώφεληθώμεν ο,τι είναι χρήσιμον, καί θα προφυλαχθώμεν από το βλαβερόν».
Εΐναι γεγονός, ότι ό Μ. Βασίλειος, όπως καί οι άλλοι θεοφόροι άγιοι Πατέρες της Εκκλησίας είδαν με εξαιρετική συμπάθεια την αρχαία ελληνική παιδεία,ή οποία κυρίως αναπτύχθηκε «εις τάς κλεινάς Αθήνας», καί την θεώρησαν ως πρόδρομο του Χριστιανικού φωτός. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι στους νάρθηκες ιερών ναών μας απεικονίζονται φιλόσοφοι καί ποιητές, σοφοί καί ρήτορες της αρχαιότητος, ως «προ Χριστού Χριστιανοί».
πηγή
.. Καί ημείς λοιπόν πρέπει να πιστεύωμεν ότι εχομεν ενώπιον μας αγώνα, ό όποιος είναι ό μέγιστος όλων των αγώνων, χάριν του οποίου τα πάντα πρέπει να πράττωμεν καί να κοπιάζωμεν με όσην εχομεν δύναμιν προς έτοιμασίαν δι' αυτόν, καί να έρχώμεθα εις έπικοινωνίαν με ποιητάς καί λογογράφους καί ρήτορας καί με όλους τους ανθρώπους εκείνους, από τους οποίους δυνάμεθα να εχωμεν ώφέλειάν τίνα προς έπιμέλειαν της ψυχής. "Οπως λοιπόν οί βαφείς,αφού προηγουμένως ετοιμάσουν καταλλήλως παν ό,τι πρόκειται να βάψουν,τότε του δίδουν το χρώμα, είτε πορφυρούν καί κόκκινον είναι,είτε ό,τιδήποτε άλλο• τοιουτοτρόπως καί ημείς, έφ' όσον πρόκειται να παραμείνη αναφαίρετος από ημάς καί αιώνιος ή του καλού δόξα, μετά την έκπαίδευσιν καί προπαρασκευήν δια της μελέτης των έξω του Χριστιανισμού διδασκάλων, τότε θα γίνωμεν άκροαταί τών ιερών καί απορρήτων διδασκαλιών. Καί τρόπον τινά, άφού συνειθίσωμεν να παρατηρώμεν τον ηλιον μέσα εις το νερό, τότε πλέον θα προσηλώσωμεν τα βλέμματα εις αυτό το φως του. Εάν μεν λοιπόν υπάρχη κάποια σχέσις των διδασκαλιών προς άλλήλας,ή γνώσις αυτών είναι συμφέρουσα εις ημάς,εάν δε δεν υπάρχη τοιαύτη σχέσις, τότε έστω καί ή κατανόησις της διαφοράς, πού προέρχεται από την σύγκρισιν αυτών, δεν είναι μικροί λόγου αξία, προκειμένου να άποδειχθη ποία είναι ή καλύτερα. Προς τί λοιπόν θα ήμπορούσαμεν να παρομοιάσωμεν έκάστην εκ των διδασκαλιών, δια νά λάβωμεν μίαν εικόνα; Όπως ακριβώς ή αξία ενός δένδρου έγκειται εις το να παράγη ωραίους καρπούς,αλλά καί τα φύλλα, κινούμενα εις τους κλάδους, δίδουν κάποιον στολισμόν, τοιουτοτρόπως καί εις την ψυχήν πρώτος μεν καρπός είναι ή αλήθεια,δίδει όμως εις αυτήν χάριν καί ό στολισμός της έξω σοφίας, ή οποία θα όμοιάζη με φύλλα πού παρέχουν είς τον καρπόν σκέπην καί ώραίαν όψιν, Λέγεται δε ότι καί ό μέγας εκείνος Μωϋσης,του οποίου το όνομα είναι μέγιστον μεταξύ όλων των ανθρώπων δια την σοφίαν του, αφού έγύμνασε την διάνοιάν του με τα μαθήματα των Αιγυπτίων, τότε προήχθη να ίδη τον Θεόν.Παρομοίως δε προς τούτον λέγουν, ότι είς τους κατόπιν χρόνους καί ό σοφός Δανιήλ εις την Βαβυλώνα, άφοϋ έμαθε πλήρως την σοφίαν των Χαλδαίων,τότε επεδόθη εις την μελέτην των θείων διδαγμάτων...
Εις τα όσα λέγουν οί ποιηταί, δια να αρχίσω από αυτούς, δεν πρέπει εις όλα να δίδετε προσοχήν, επειδή λέγουν διάφορα- αλλά όταν μεν σας εξιστορούν τα έργα ή τους λόγους των αγαθών ανδρών, να αγαπάτε τους τοιούτους άνδρας καί να τους ζηλεύετε καί να προσπαθήτε. Οσον ημπορείτε να γίνετε τοιούτοι.
Οταν δε διηγούνται πράξεις κακών ανδρών, πρέπει να αποφεύγετε την μίμησίν των, φράσσοντες τα αυτιά σας, καθ' όν τρόπον εκείνοι λέγουν, ότι εκαμεν ό "Οδυσσεύς, δια να μη άκούση των Σειρήνων το άσμα. Διότι όταν συνειθίση κανείς να άκούη τους φαύλους λόγους,με τον τρόπον αυτόν θα φθάση καί εις τάς φαύλας πράξεις. Δια τούτο λοιπόν πρέπει με πάσαν προσοχήν να προφυλάττωμεν την ψυχήν, μήπως μας παρασύρη ή γλυκύτης των λόγων, και χωρίς να το έννοήσωμεν παραδεχθώμεν τι από τα κακά, όπως εκείνοι πού παίρνουν το δηλητήριον επειδή είναι άνακατευμένον με το μέλι. ...Τα ίδια πάλιν έχω να ειπώ, προκειμένου καί περί των συγγραφέων καί μάλιστα όταν χάριν ψυχαγωγίας των ακροατών πλάττουν ψευδείς λόγους.Καί την έπιτηδειότητα δέ των ρητόρων εις το να λέγουν ψέματα δεν θα την μιμηθώμεν.Διότι ούτε εις τα δικαστήρια ούτε εις τα αλλάς πράξεις αρμόζει εις ημάς το ψευδός, εις ημάς, οι όποιοι έπροτιμήσαμεν την όρθήν καί αληθή όδόν του βίου, καί οι όποιοι διεταχθήκαμεν υπό του θείου νόμου να μη καταφεύγωμεν εις τα δικαστήρια. Άλλα θα δεχθώμεν εκείνους μόνον τους λόγους αυτών, εις τους οποίους έπήνεσαν την άρετήν ή κατηγόρησαν την κακίαν.
"Οπως δηλαδή από τα άνθη, οι μεν άλλοι απολαμβάνουν μόνον την εύωδίαν ή το χρώμα των, αι δε μέλισσαι δύνανται να απομυζούν εξ αυτών καί μέλι- κατά τον αυτόν λοιπόν τρόπον καί εδώ, όσοι δεν αποβλέπουν μόνον εις το τερπνόν καί εύχάριστον των τοιούτων λόγων, δύνανται να κερδίζουν καί κάποιαν ώφέλειαν εξ αυτών εις την ψυχήν. Συμφώνως λοιπόν κατά πάντα προς την εικόνα των μελισσών, πρέπει να χρησιμοποιήτε τα βιβλία των. Διότι έκείναι οΰτε εις όλα τα άνθη ομοίως πηγαίνουν, ούτε πάλιν εκείνα εις τα οποία θα πετάξουν προσπαθούν να τα σηκώσουν ολόκληρα, άλλ' άφοϋ πάρουν όσον ταίς είναι χρήσιμον εις την έργασίαν των,το άλλο το αφήνουν ως άχρηστον. Καί ημείς, εάν σωφρονώμεν, άφού πάρωμεν εξ αυτών όσον σχετίζεται με τάς πεποιθήσεις μας, καί συγγενεύει με την άλήθειαν, τα άλλα θα τα παρατρέξωμεν ως περιττά. Καί όπως κόπτομεν εκ της τριανταφυλλιάς το ανθός, παραμερίζομεν δε από τάς άκανθας, τοιουτοτρόπως καί από τα τοιαύτα συγγράμματα, θα ώφεληθώμεν ο,τι είναι χρήσιμον, καί θα προφυλαχθώμεν από το βλαβερόν».
Εΐναι γεγονός, ότι ό Μ. Βασίλειος, όπως καί οι άλλοι θεοφόροι άγιοι Πατέρες της Εκκλησίας είδαν με εξαιρετική συμπάθεια την αρχαία ελληνική παιδεία,ή οποία κυρίως αναπτύχθηκε «εις τάς κλεινάς Αθήνας», καί την θεώρησαν ως πρόδρομο του Χριστιανικού φωτός. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι στους νάρθηκες ιερών ναών μας απεικονίζονται φιλόσοφοι καί ποιητές, σοφοί καί ρήτορες της αρχαιότητος, ως «προ Χριστού Χριστιανοί».
πηγή
