Ο ιερομάρτυς Γρηγόριος έζησε κατά την εποχή του αυτοκράτορα Διοκλητιανού (284-305 μ.Χ.). Ήταν Πάρθος κατά την εθνικότητα, γιός του Ανάκ και συγγενής του βασιλιά της Αρμενίας Κουσαρώ. Συλληφθείς ο Άγιος, ως χριστιανός, από το βασιλιά Τιριδάτη, υπέστη πολλές τιμωρίες και βασανιστήρια. Αργότερα δε ο Τιριδάτης έμαθε ότι ο Γρηγόριος ήταν και γιός του Ανάκ του Πάρθου, που είχε δολοφονήσει τον πατέρα του, το βασιλιά Κουσαρώ. Μετά από την πληροφορία αυτή, ο Τιριδάτης έδεσε χειροπόδαρα τον Άγιο και τον έριξε σ’ έναν βαθύ λάκκο, στην πόλη Αρταξά. Ο λάκκος δε εκείνος ήταν γεμάτος άγρια θηρία και δηλητηριώδη ερπετά.
Εκεί λοιπόν, στον λάκκο εκείνο, ο άγιος Γρηγόριος πέρασε δεκαπέντε ολόκληρα έτη, τρεφόμενος με λίγο ψωμί, που του πήγαινε κρυφά μια ευσεβής χήρα γυναίκα.
Συνέβη δε τότε ο βασιλιάς Τιριδάτης να παραφρονήσει· και μάλιστα τόσο πολύ, που κατέτρωγε τις σάρκες του κι έβοσκε (!) στα όρη μαζί με τους χοίρους. Τότε λοιπόν η αδελφή του Τιριδάτη, η Κουσαροδούκτα, είδε ένα όνειρο και άκουσε μια φωνή, που της είπε το έξης: «Όσον καιρό βρίσκεται μέσα στο λάκκο ο Γρηγόριος και δεν τον βγάζετε από εκεί, ο Τιριδάτης δεν πρόκειται να γίνει καλά».
Οι άρχοντες έβγαλαν τον άγιο Γρηγόριο από το λάκκο — σημειωτέον ότι ο Άγιος δεν είχε πάθει ούτε την παραμικρή βλάβη, όντας επί δεκαπέντε έτη ανάμεσα στα σαρκοβόρα θηρία και στα δηλητηριώδη ερπετά— και τον προσκύνησαν. Ο δε άγιος θεράπευσε τον Τιριδάτη και ακολούθως εβάπτισε και αυτόν και τους άρχοντες και πλήθος λαού.
Ο άγιος Γρηγόριος, διακρινόμενος για τις αρετές του και τη θερμουργό πίστη του στο Χριστό, χειροτονήθηκε επίσκοπος της Μεγάλης Αρμενίας και, αφού διέδωσε το φως της διδασκαλίας του Χριστού στους Αρμενίους και ίδρυσε την Εκκλησία της χώρας εκείνης, καθώς επίσης και άλλων χωρών, εξεδήμησε εν ειρήνη προς Κύριον στις 30 Σεπτεμβρίου του έτους 325 μ.Χ.
Ο άγιος Γρηγόριος επονομάζεται από τους Αρμένιους Αουσάβοριτς, ήτοι Φωτιστής, διότι τους οδήγησε στην πίστη του Χριστού και βάπτισε πολλές χιλιάδες απ’ αυτούς. Κατά τον άγιο Νικόδημο τον Αγιορείτη, ο θείος Γρηγόριος βάπτισε στον Ευφράτη ποταμό τον Τιριδάτη και πολλούς Αρμενίους, Ασσυρίους και Πέρσες, συνολικά υπέρ τα τέσσερα εκατομμύρια. Όταν δε ο Άγιος επρόκειτο να αναχωρήσει στην έρημο, χάριν ησυχίας, χειροτόνησε τρεις επισκόπους σε αντικατάστασή του, ήτοι τον Ολβιανό, τον Ευθάλιο και τον Βάσσο. Στις άλλες χώρες και έθνη κατέστησε αυτός ο ίδιος τετρακοσίους και πλέον επισκόπους.
Ο άγιος Γρηγόριος, ο επίσκοπος και φωτιστής της Αρμενίας, έχτισε τρεις ιερούς Ναούς προς τιμήν της αγίας μάρτυρος Γαϊανής και των άλλων παρθένων. Και βέβαια από τότε και εξής χτίστηκαν και πολλοί άλλοι τέτοιοι Ναοί σε διάφορα μέρη της Αρμενίας.
(Γεωργίου Δ. Παπαδημητρόπουλου, Θεολόγου-Φιλολόγου-Λυκειάρχου, Με τους Αγίους μας, Σεπτέμβριος, εκδ. Αποστ. Διακονία, σ.223-224, 226) πηγή
