ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΕΣ ΑΓΩΝΑ
Η φιλική εταιρεία έχει μυήσει αρκετές κεφαλές στα Σφακιά όπως τους πλοιοκτήτες Παναγιώτη Ψαρουδάκη, Ανδρέα Φασουλή τους Δαιμονάκηδες(φυγάδες του 1770 στην Μολδοβλαχία),τον καπετάνιο Αναγνώστη Μανουσογιαννάκη, Μανουήλ Αντ. Καλλικράτη, Χατζη Γιώργη Κελαιδή (Μουρί), Ιωάννη Γ. Μπιράκη (Κομιτάδες), Αναγνώστη Παναγιώτου (Ανώπολη), Αναγνώστη Ψαρουδάκη (Λιβανιανά), Χατζη-Ιωάννης Πωλιουδάκης (Χώρα Σφακίων), Γεώργιος Δασκαλάκης ή Τσελεπής (Ανώπολη), Βουρδουμπάς Ρούσσος (Χώρα Σφακίων), Χατζή Χιωνιάς (Χώρα Σφακίων), Βολουδάκης Μιμίκος (Ίμπρο), Πωλογεωργάκης Γεώργιος (Ίμπρο),Χατζή Ανδρέας Κριαράς (Ανώπολη), Πρωτοπαπαδάκης Αναγνώστης (Ασκύφου), Μωράκης Γεώργιος Πρωτόπαπας(Ασκύφου), Μπίρης Σταυριανός(Ασκύφου).
Οι πλοιοκτήτες των Σφακιών έχουν μεταφέρει την είδηση του ξεσηκωμού του Μωριά, κοντά σε αυτούς και οι φιλικοί ενημερώνουν τους καπετάνιους των Σφακιών ότι ήλθε η ώρα.
Οι δημογέροντες και οι καπετάνιοι των Σφακιών κάνουν μια σύναξη την Μεγάλη Πέμπτη 7 Απριλίου 1821 στα Γλυκά Νερά Σφακίων να συζητήσουν για τον σηκωμό.
Η απόφαση της μυστικής σύναξης, ήταν ναι στο νέο σηκωμό αλλά για να υπάρξουν ελπίδες λευτεριάς, θα πρέπει να συμμετέχει όλο το νησί.
Με προφυλάξεις ειδοποιούν όλες τις κεφαλές του νησιού, που έχουν ελληνική συνείδηση, να παρευρεθούν στις 15 Απριλίου στο Λουτρό Σφακίων, εκεί οριστικοποιήθηκε να κηρυχτεί η επανάσταση στο νησί.
Σύμφωνα με τα έθιμα των Σφακιών την απόφαση των καπετάνιων πρέπει να την επικυρώση ο λαός, έτσι οι Καπετάνιοι συγκαλούν λαική συνέλευση, για τις 29 Μαΐου στη Παναγιά τη Θυμιανή, όπου ο λαός των Σφακιών επικυρώνει την έναρξη του νέου ξεσηκωμού, και εκλέγονται οι αρχηγοί.
Επικυρώθηκε η πολιτική αρχή του αγώνα (επαναστατική κυβέρνηση) με όνομα <<Καγκελλαρία των Σφακίων>> ως γενική αρχή της επανάστασης με έδρα το Λουτρό και μιά οικονομική επιτροπή με ονομασία <<Κοινόν>> που είχε την επιμέλεια των πόρων για τον αγώνα.
Ο Θ. Δετοράκης στην ιστορία της Κρήτης γράφει: << Οι Σφακιανοί που συνήθως κατηγορούνται ως φίλαρχοι και απειθάρχητοι, οργάνωσαν από τις παραμονές κιόλας της επανάστασης μια υπέρτατη πολιτική αρχή, τη γνωστή Καγκελλαρία>>.
Η <<Καγκελαρία των Σφακίων>> αποτελούνταν από τους Πρωτόπαπα των Σφακίων Γεώργιο Μοράκη, Χατζή Ιωάννη Πωλιουδάκη, Σήφη Παπαδάκη, Στρατή Βουρδουμπά, Ανδρέα Κριαρά, Αναγν.Ψαρουδάκη ενώ γραμματέας ορίστηκε ο Ηρακλειώτης Δ. Φλαμπουριάρης.
Η σφραγίδα της Καγκελαρίας ήταν εικόνα της Παναγίας που έφερε την επιγραφή “Παναγία του Λουτρού”.
Το έργο της Καγκελλαρίας ήταν σημαντικό εφοδίαζε τους επαναστάτες με πολεμοφόδια – διενεργούσε εράνους – προστάτευε τον άμαχο πληθυσμό – ίδρυσε νοσοκομείο στο Λουτρό για τους τραυματίες. Ένα μόνο δεν κατάφερε να κάνει, να δόσει ένα αρχηγό, ποιός να δεχθεί τον καλλίτερο του.
ΠΡΟΚΡΙΤΟΙ ΑΝΑ ΧΩΡΙΟ ΕΚΛΕΓΕΝΤΕΣ ΣΤΗΝ ΣΥΝΑΞΗ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΘΥΜΙΑΝΗΣ
Καλλικράτης: Παπά Ιωάννης, Σήφης Παπαδάκης, τα αδέλφια Αναγνώστης Ανδρέας και Πέτρος Μανουσέλης.
Ασφένδου: Γεώργιος και Σήφης Δεληγιαννάκης, Σηφοδασκαλάκης, Σφηνιάς Μανούσος και ο Ανδρέας Βούρβαχης.
Ασκύφου: Πρωτόπαπας Γεώργιος, Ανδρουλιός Μοράκης, Αναγνώστης Μοράκης, και Σήφης Καυκαλάς.
Ίμπρος: Πωλογιάννης και ο γιός του Πωλογεωργάκης, Κωστόπουλος, και οι αδελφοί Εμμανουήλ και Αναγνώστης Μανουσογιαννάκοι.
Μουρί: Οι παπάδες Ανδρέας και Ιωάννης Εμπρόσγιαλο (Χώρα Σφακίων): Ρούσος και Στρατής Βουρδουμπάς, Χατζή Χιονιάς, Αναγνώστης Ψαρουδάκης και Στρατής Μπελιβάνης.
Ανώπολη: και τα γύρω της χωριά Χατζή Πωλιουδάκης, Αναγνώστης και Ανδρέας Παναγιωτάκοι, Νικόλαος Ανδρουλακάκης,
Γεώργιος Τσελεπής – Δασκαλογιάννης, Ανδρέας Κριαράς, Μανούσος πρωτοπαπαδάκης και ο Ανδρέας Φασουλής.
ΠΕΝΤΑΚΟΣΙΑΡΧΟΙ ΑΝΑ ΧΩΡΙΟ ΕΚΛΕΓΕΝΤΕΣ ΣΤΗ ΠΑΝΑΓΙΑ ΘΥΜΙΑΝΗ
Καλλικράτης: Αναγνώστης Μανουσέλης,
Ασφένδου: Γεώργιος Δεληγιαννάκης,
Ασκύφου: Αναγνώστης Πρωτοπαπαδάκης,
Ίμπρος: Κωστόπουλος,
Κωμητάδες: Πωλογεωργάκης,
Εμπρόσγιαλο και Μουρί: Ρούσος Βουρδουμπάς,
Ανώπολη και τα γύρω της χωριά: Χατζή Πωλιουδάκης, Αναγνώστης Παναγιώτου,
Γεώργιος Τσελεπής – Δασκαλογιάννης, Βαρδουλομανούσος και ο Ανδρέας Φασουλής.
ΔΩΡΕΕΣ ΚΑΙ ΔΑΝΕΙΑ
Ο πλοιοκτήτης Ανδρέας Φασουλής πρώτος έδωσε 400 οκάδες μπαρούτι με ανάλογο μολύβι και χαρτί.
Όλοι άρχισαν να φέρνουν στο ΚΟΙΝΟΝ ότι μπορούσε ο καθένας, άλλοι έφεραν τα περισσευούμενα όπλα, άλλοι χρήματα, ζώα , τυρί, μέλι, κερί, οι γυναίκες έδιναν κεντήματα, παντός είδους υφάσματα, κιλίμια.
Δανεικά έδωσαν ο Αναγνώστης Παναγιώτου δίστηλα τάλιρα 7.857, ο Πρωτοπαπάς Γεώργιος 2.800 και πολλοί άλλοι λιγότερα, τα δάνεια που μαζεύτηκαν ήταν 24.000 και από εράνους μάζεψαν 30.000 δίστηλα τάλιρα.
Έστειλαν τον Χ. Τσουράκη στην Μάλτα να πωλήσει τα μαζεμένα και να αγοράσει όπλα και πυρομαχικά.
Την ίδια περίοδο έφερε Σάμιος πλοίαρχος 200 βαρέλια μπαρούτι, λίγο μολύβι και χαρτί και πληρώθηκε από τα δανεικά του ΚΟΙΝΟΥ.
1821-1824
Το φυσικό ορμητήριο των επαναστατών είναι τα Σφακιά.
Από τα 1200 όπλα που είχαν στην επανάσταση, τα 800 ήταν των Σφακιανών, και έθεσαν στην υπηρεσία της πατρίδας 27 καράβια. Οι Σφακιανοί λόγω της εμπειρίας τους στα όπλα προσφέρουν καπετάνιους και σε άλλες επαρχίες όπως το Δεληγιαννάκη στην επαρχία Αμαρίου Ρεθύμνης, τον Αναγνώστη Μανουσέλη στο Ρέθυμνο, τον Α. Παναγιώτου στην Κυδωνία, τους Ρούσσο Βουρδουμπά και τον Πωλογιώργη στις ανατολικές επαρχίες από τον Ψηλορείτη και μετά, τον Γ. Τσελεπή- Δασκαλάκη στο Σέλινο και Κίσσαμο.
Στις δυνάμεις της θάλασσας όρισαν υπεύθυνους τους καπετάνιους Αναγνώστη Παναγιώτου και Αναγνώστη Αναγνωστάκη.
Αρχές Μαρτίου είχε δοθεί εντολή στους πλοιάρχους Δασκαλάκη Μανούσο και Λαδά Ανδρέα που κυβερνούσαν το μπρίκι του παπά Πωλάκη από την Ανώπολη, μέσα στο οποίο ήταν ο Γεωργάκης Τσελεπής* γραμματέας, αφού πωλήσουν το φορτίο τους να αγοράσουν όσα περισσότερα πολεμοφόδια μπορούν και να τα μεταφέρουν στο Λουτρό. Η επανάσταση στην Μολδοβλαχία έχει αρχίσει και το μπρίκι βρίσκεται στην Κωνσταντινούπολη χωρίς την δυνατότητα απόπλου, λόγω των γεγονότων στην παραπάνω περιοχή.
Το μπρίκι των Σφακιών θα αποπλεύσει με ειδική άδεια που εξασφάλισε μια καλόγρια που ήθελε να ταξιδεύσει στην Τήνο. Η καλόγρια** ήταν η πρώτη κόρη του αρχηγού Δασκαλογιάννη την οποία οι Τούρκοι είχαν παντρέψει με το Δευτεντάρην του Κάστρου.
Στο ταξίδι γνωρίσθηκε με τους παραπάνω Δασκαλάκηδες που ήταν γιοί του αδελφού της, του Ανδρέου.
Ο Γ. Τσελεπής αφού τους άφησε στην Τήνο, με άλλο μέσο πήγε στην Σάμο και προσπάθησε να στρατολογήσει αρματολούς και να τους μεταφέρει για ενίσχυση του επικείμενου αγώνα στην Κρήτη. Με την οικονομική ενίσχυση της θείας του καλόγριας κατάφερε να στρατολογήσει 30 άνδρες και να τους μεταφέρει στα Σφακιά,ανάμεσα σε αυτούς είναι και ο υπηρέτης της θείας του ο ήρωας Νικόλαος Ζερβός ή Ζερβονικόλας***.
* Δασκαλάκης(Βλάχος) πρώτος ανηψιός Δασκαλογιάννη που λόγω της ωραιότητας του επονομαζόταν Τσελεπής
** Ο σύζυγος της απέθανε και μετά από λίγο και τα δύο παιδιά της. Η παράδοση λέει ότι τα σκότωσε
για να μην αφήσει Τούρκους απογόνους.
*** Παρανόμι του ήρωα Νικόλα Ρόκκα, τα οστά του το 1999 μεταφέρθηκαν από την Νεάπολη Λασηθίου,
στην ιδιαίτερη πατρίδα του, την Μάνδρα Αττικής.
ΜΟΝΗ ΠΡΕΒΕΛΗ
Η μονή τελούσε υπό την προστασία των Σφακιανών και ιδιαίτερα των Καλλικρατιανών, σε ανταπόδοση η μονή έστελνε στον Καλλικράτη λάδι ελιές σαπούνι κλπ.
Ο ηγούμενος της μονής Μελχισεδέκ Τσουδερός από μητέρα σφακιανός
(η μητέρα του ήταν κόρη του Γεωργακομάρκου ή Δαίμονος) πρότεινε στους σφακιανούς να διαπραγματευτούν την ουδετερότητα των φοβερών Αμπαδιωτών Τουρκοκρητών, Μουσουλμάνων της περιοχής Αμαρίου με ρίζες άσχετες από τους Οθωμανούς.
Οι σφακιανοί έστειλαν ως διαπραγματευτές τους Αναγνώστη Μανουσέλη και από το Ασφένδου Σήφη Δασκαλάκη χωρίς όμως να πετύχουν τίποτα.
Οι Αμπαδιώτες ενημέρωσαν τον πασά ο οποίος απέτισε την παράδοση των όπλων από τους Σφακιανούς.
Μια ομάδα από 200 Αμπαδιώτες έφθασε μέχρι το Φραγκοκάστελλο και φοβέριζε τους σφακιανούς.
Δέκα σφακιανοί προσήλθαν φανερά για συνομιλίες εκεί οι Αμπαδιώτες τους απέτισαν τα όπλα αλλά δεν είχαν καταλάβει ότι ήταν κυκλωμένοι από άλλους χριστιανούς. Χωρίς να γίνει μάχη οπισθοχώρησαν οι Αμπαδιώτες στην αναδίπλωση τους κατέστρεψαν το μοναστήρι του Πρέβελη, ενώ μια ομάδα τους είχε ανέβει στο μητάτο της μονής στα Τσιλίβδικα και είχε σκοτώσει τρεις μοναχούς – βοσκούς και τον Τσουπομιχάλη άνδρα γενναίο και τίμιο. ο ηγούμενος της Μονής ήρωας Μελχισεδέκ (Τσουδερός) μόλις κατάφερε να δραπετεύσει και να μεταβεί στον Καλλικράτη.
Οι Καλλικρατιανοί συνεπλάκησαν μαζί τους με αποτέλεσμα δύο νεκροί Αμπαδιώτες και ένας τραυματισμένος, ενώ από τους Έλληνες είχαν ένα νεκρό και τρεις τραυματίες.
Ακολούθως ο Πασάς έστειλε τρεις υψηλόβαθμους αξιωματικούς με εντολή να μην φύγουν από τα Σφακιά αν δεν τους παραδοθούν τα όπλα, ταυτόχρονα ανάγκασε το μητροπολίτη Γεράσιμο να γράψει στους σφακιανούς παραινέσεις να παραδώσουν τα όπλα.
Η απάντηση των σφακιανών ήταν:
<< Σεβασμιώτατε την ευχήν σας θέλομεν και τας ευλογίας σου αποδεχόμεθα, αλλά τους αφορισμούς και τας κατάρας σου στέλνομεν οπίσω δια να τας μεταχειρισθής εις όσους πρέπει……>>.
Μετά την σύναξη στην Παναγιά την Θυμιανή οι της Καγκελαρίας εγκαταστάθηκαν στην έδρα τους το Λουτρό.
Οι καπετάνιοι συγκεντρώθηκαν στο Ασκύφου για πολεμικό συμβούλιο, όπου και αποφασίσθηκε ο τρόπος και ο χρόνος έναρξης των εχθροπραξιών. Ο τρόπος ορίσθηκε αμυντικός και ο χρόνος ανάλογα με τις κινήσεις του εχθρού,και τα δύο όπως θα φανεί παρακάτω δεν τηρήθηκαν.
Οι θέσεις που όφειλαν να προστατεύσουν οι καπετάνιοι και στις οποίες μετακινήθηκαν ήταν:
- Βουρδουμπάς Κωστόπουλος, Πωλογεωργάκης και Τσουδερός πήγαν Καλή Συκιά απέναντι του στα Αγκουσελλιανά εχθρού.
- Α. Μανουσέλης, Γ. Δεληγιαννάκης στην Αργυρούπολη εναντίων των μονάδων του εχθρού που ήταν στο Ζουρίδι Ρεθύμνης.
- Α. Πρωτοπαπαδάκης στον Εμπρόσνερο απέναντι στο πύργο του Αληδάκη στον Εμπρόσνερο.
- Τσελεπής και Σήφακας κατέλαβαν την Μαλάξα.
- Ο Παναγιωτάκης πήγε στα ριζοχώρια της Κυδωνίας για να παρακολουθεί τις κινήσεις του εχθρού και να ενημερώνει την Καγκελαρία. Όπλα των Ελλήνων, 713 Σφακιανά και 138 του Τσουδερού με τους Αποκορωνιώτες και Κυδωνιάτες, σύνολο 851 μακρά τουφέκια.
ΣΦΑΚΙΑΝΟΙ ΥΠΟ ΤΟΝ ΥΨΗΛΑΝΤΗ ΣΤΗΝ ΜΟΛΔΟΒΛΑΧΙΑ
Είναι χαρακτηριστικό ότι όταν ο Υψηλάντης περνούσε τον Προύθο ποταμό στη Μολδοβλαχία είχε μαζί του 150 Σφακιανούς με αρχηγό το Γεώργιο Δαιμονάκη* από τον Καλλικράτη, που σκοτώθηκε μάλιστα εκεί, μαζί του ήταν και ο αδελφός του Χαιδεμένος.
Από το Ασφένδου ήσαν τα 3 αδέλφια Βούρβαχοι, ο Μανόλης, ο Βαρδής και ο Τζουάνος, οι δύο τελευταίοι σκοτώθηκαν εκεί. Από το Μουρί ήσαν οι Χατζή Σταύρος, Αμηράς Σταύρος, Αμηράς Γεώργιος, Καβρός Ιωάννης, Κούργελης Γεώργιος, Ψιλοδάσκαλος Γεώργιος.
Από το Ασκύφου ήσαν οι Ανδρουλιός Μοράκης, Μανουσάκης, Ανδρακός Σταύρος, Ρούκονας Νικολός.
Ακόμα οι παρακάτω τα χωριά των οποίων δεν είναι γνωστά, αδέλφια Ανδρέας και Γεώργιος Φουντουλάκης,
Δ.Φουντουλάκης, Βραχνός Ιωάννης, Βρατσόλης Εμμανουήλ, Σαμψώνης Ιωάννης, Κοντολάκης Παναγιώτης, Μ. Βογιατζάκης, Ζερβός Ιωάννης, Στράτουλας Μανούσος, Μ. Καπετανάκης και ο Ανδρέας Βαμβιολάκης που ήταν και σημαιοφόρος.
Παραπάνω αναγράφω λίγα ονόματα που έσωσε η πένα του Παπαδοπετράκη τους υπόλοιπους δυστυχώς τους σκεπάζει η λήθη της ιστορίας. Οι επιχειρήσεις στην Μολδοβλαχία είχαν οικτρό αποτέλεσμα και όπως λέει και ο Pouqueville:
<<Κατά την εν Γαλαξίω της Βλαχίας μάχην έπεσαν πολλοί Σφακιανοί άξιοι της εαυτών γενναιότητος και φήμης,
όντες εκ της Δημοκρατίας των Σφακίων, ένθα η ελευθερία αρχαιοτάτη του Μίνωος>>.
Λίγοι Σφακιανοί που απέμειναν γύρισαν μέσω Ουγγαρίας και Τεργέστης με χίλια βάσανα στην επαρχία.
* Άνδρας κατά το ανάστημα μέτριος αλλά κατά τους τρόπους τολμηρός, μεγαλεπήβολος, λάτρης της ελευθερίας και σοβαρός
13 Ιουνίου 1821
Ο Παναγιωτάκης με τον Τσελεπή και 90 άνδρες σφάζει τους Σουμπάσιδες στο Θέρισσο.
14 Ιουνίου 1821
Η πρώτη μάχη του 1821 συνήφθηκε στις 14 Ιουνίου στο Λούλο μεταξύ των Τσελεπή με άνδρες 45, του Σήφακα με 16 εναντίων πολλαπλασίων Τούρκων. Το απόγευμα προστέθηκε ο καπετάνιος Βαρδουλομανούσος με 20 άνδρες και νίκησαν οι Έλληνες, οι εχθροί τράπηκαν σε φυγή.
Έπεσαν ένας σφακιανός και πέντε τραυματίστηκαν, οι Τούρκοι είχαν δεκαοκτώ νεκρούς.
15 Ιουνίου 1821
Ο Τσελεπής με το σώμα του πήγε σε υποστήριξη του Παναγιωτάκη στους Λάκκους όπου και εξεδίωξαν τους εχθρούς.
Έπεσαν 3 Έλληνες και 60 Τούρκοι.
16 Ιουνίου 1821. ΜΑΧΕΣ ΣΤΟ ΖΟΥΡΙΔΙ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΑΓΙΟ ΙΩΑΝΝΗ
Ο Μανουσέλης και ο Γ. Δεληγιαννάκης επιτέθηκαν στο Ζουρίδι και κατεδίωξαν τους εχθρούς νικώντας τους και καταστρέφοντας ένα πύργο στο χωριό Επισκοπή. Οι απώλειες των εχθρών ήταν περίπου 55 άνδρες.
Οι Βουρδουμπάς Κωστόπουλος, Πωλογεωργάκης και Τσουδερός συνεπλάκησαν με τους Αμπαδιώτες σε σφοδρή και αμφίρροπη μάχη, σε βοήθεια προσέτρεξαν οι Μανουσέλης και Δεληγιαννάκης αλλάζοντας τη μάχη υπέρ των Ελλήνων.
Οι Αμπαδιώτες άφησαν 300 νεκρούς μαζί και τον αρχηγό τους, Κουντουροσμαίλη, ενώ οι Σφακιανοί είχαν 7 νεκρούς και αρκετούς τραυματίες.
19 Ιουνίου 1821 ΕΜΠΡΟΣΝΕΡΟ – ΑΛΜΥΡΟ
Ο Πρωτοπαπαδάκης συγκρούεται με τους Τούρκους στον Εμπρόσνερο και ακολούθως κατεβαίνει στο οχυρό του Αλμυρού το οποίο καταλαμβάνει οι απώλειες των εχθρών ήταν 35 άνδρες ενώ των Ελλήνων τρεις.
21 Ιουνίου 1821 ΤΣΙΒΑΡΑΣ
Ο Πρωτοπαπαδάκης χτυπά τους εχθρούς στο Τσιβαρά χωρίς αποτέλεσμα, το βράδυ μάλιστα που κοιμήθηκαν κάποιοι καμπίτες χριστιανοί πρόδωσαν την θέση τους και λίγο έλειψε να τους κατασφάξουν οι Τούρκοι, ευτυχώς η νύκτα τους προφύλαξε και άφησαν δύο μόνο νέους νεκρούς.
22 Ιουνίου σε βοήθεια του παραπάνω προσέρχονται οι Τσελεπής και Σήφακας, το τέλος της μάχης θα δοθεί από τον οπλαρχηγό παπά Ιωάννη από το Μουρί, ο οποίος βρέθηκε στα νότα των εχθρών αιφνιδιάζοντας τους, ακολούθως τράπηκαν σε φυγή αφήνοντας 350 νεκρούς και πολλά λάφυρα.
Οι αγωνιστές είχαν 6 νεκρούς και 15 τραυματίες. Ταυτόχρονα με την μάχη του Τσιβαρά Τούρκοι από τα Χανιά ήλθαν σε βοήθεια των ομοθρήσκων των αλλά αποκρούσθηκαν από τον Ανδρέα Φασουλή και άλλους ριζίτες στη θέση Διγενή τραπέντες και αυτοί σε φυγή. Ακολούθως ο Πρωτοπαπαδάκης πήρε δύο κανόνια από το φρούριο του Αλμυρού και συνέχισε την πολιορκία του πύργου του Αληδάκη.
23 Ιουνίου 1821
Από τα Χανιά εφορμούν δύο σώματα στρατού, ο Λατίφ πασάς πηγαίνει προς την Μαλάξα αποκρούεται από τους Τσελεπή, Σήφακα μαζί με τους Ριζίτες οπλαρχηγούς.
Το δεύτερο σώμα κατευθύνεται προς την δυτική Κυδωνία για αντιπερισπασμό αλλά ο Παναγιωτάκης με τους Λακιώτες τους αποδεκατίζουν, άφησαν 100 περίπου νεκρούς και τον αρχηγό τους Χασάν Μπέη.
Με το πέρας των δύο μαχών μαζεύτηκαν στην Παναγιά Κεραμειών, οι Τσελεπής, Σήφακας και Παναγιωτάκης και εβαθμοφόρησαν τους ικανότερους. Έκαναν οπλαρχηγούς τους Θερισιανούς Ιωάννη και Βασίλειο Χάληδες, και τον Παπανδρέα από τα Κεραμειά και άλλους χαμηλόβαθμους και το κοινοποίησαν στην Καγκελαρία.
26 Ιουνίου Ο ΤΣΕΛΕΠΗΣ ΕΞΩ ΑΠΟ ΤΑ ΤΕΙΧΗ ΤΩΝ ΧΑΝΙΩΝ
Ο Τσελεπής καίει τις επαύλεις, τα εργαστήρια και τα σπίτια έξω των τειχών, αιχμαλωτίζει γυναικόπαιδα που τα ανταλλάσει με δικά μας,και κλείνει το νερό ύδρευσης των Χανίων αποφέροντας μεγάλη σύγχυση στους εντός των τειχών. Όλη η Κυδωνία και ο Αποκόρωνας είναι ελεύθερα εχθρών.
Ο Πούκεβιλ γράφει για την κατάσταση και τους Σφακιανούς:
<<Οι Σφακιανοί, καίτοι ήσαν σφόδρα παροργισμένοι προς τους Τούρκους, εδείκνυον όμως εν ταις μάχαις τόσην γενναιότητα, όσην εκείνοι σκληρότητα και βαρβαρότητα. Ουδένα Τούρκον εκακοποίουν συλλαμβανόμενον εν αρχή άοπλον. Εις τους οπλισμένους όμως δεν εχαρίζοντο.
Αλλ΄ ότε είδον ότι οι εντός των πόλεων αδελφοί των εσφάζοντο και αδιακρίτως εκρεμούντο εις τας επάλξεις των φρουρίων, δεν εβράδυναν και ούτοι να επηρεασθώσιν υπό τις εκείνων θηριωδίας και να βλάπτωσιν, ους δεν έβλαπτον εως τότε εξερχομένους εκ των φρουρίων αόπλους προς ζήτησιν χρειωδών >>.
Μέσα Ιουνίου ΚΙΝΗΣΕΙΣ ΠΛΟΙΩΝ
Η Καγκελαρία διατάσσει τους Σφακιανούς πλοιάρχους Μπελιβανάκη Στρατή και Σιρμαλένιον Κωνσταντίνο να πλέουν στα νότια του Ρεθύμνου και Ηρακλείου βοηθώντας τους αγωνιστές και τους αμάχους.
Κανονιοβολώντας στον Πλακιά τους εχθρούς έδωσαν καιρό σε 400 γυναικόπαιδα να διαφύγουν από τους διώκτες τους, παρέλαβαν από την Αγία Γαλήνη γυναικόπαιδα και τα μετέφεραν στα Σφακιά.
Οι δύο πλοίαρχοι κινήθηκαν προς την Μεσσαρά και παρέλαβαν τις οικογένειες των Κουρμούλιδων, η επιβίβαση έγινε εν μέσω τρομερής σύγχυσης για το ποιοι θα επιβιβασθούν και ποιοι θα μείνουν πίσω.
Ευτυχώς η Καγκελαρία προέβλεψε την κατάσταση και έστειλε ακόμα δύο πλοία με πλοιάρχους τους Περάκη Κώστα και Μπελιβανάκη Παύλο και πήραν όλους τους αμάχους το σύνολο 1811 ψυχές και τους μετέφεραν στα Σφακιά.
Το σύνολο των αμάχων που έχει μαζευτεί στα Σφακιά είναι πάνω από 3000 άτομα, που σιτίζονται από τις οικογένειες των Σφακιανών.
Βλέποντας την κατάσταση οι εκκλησίες των Σφακίων Παναγιά του Λουτρού έδωσε 84 οκάδες και η Παναγιά η Θυμιανή άλλες 23 Οκάδες Ασήμι, το οποίο η Καγκελαρία παρέδωσε στον εμποροπλοίαρχο Ν. Ανδρουλακάκη για να το πουλήσει στην Μασσαλία και να πάρει τροφές και όπλα.
Επιπροσθέτως η Καγκελαρία έστειλε στην Μάλτα το μπρίκι του Πρωτοπαπαδάκη Μανούσου με την γολέττα του Δασκαλογεωργάκη Ρούσου και αγόρασαν όπλα και πολεμοφόδια.
28 Ιουνίου 1821 ΜΑΧΗ ΣΤΟ ΒΑΘΙΑΚΟ ΑΜΑΡΙΟΥ.
Ο Βουρδουμπάς χτυπά τους Αμπαδιώτες στο χωριό Βαθιακό Αμαρίου όπου ήταν μαζεμένοι μετά την ήττα τους στον Άγιο Ιωάννη.
Εικοσιπέντε ώρες διάρκεσε η μάχη, στο τέλος συνελήφθη ο αρχηγός τους Δελή Μουσταφάς και οδηγήθηκε μπροστά στον Βουρδουμπά. Οι υπόλοιποι Αμπαδιώτες διέφυγαν.
Οι απώλειες των Ελλήνων ήταν 22 νεκροί και 35 τραυματίες ενώ των αντιπάλων ήταν ελάχιστες καθότι πολεμούσαν από τα σπίτια του χωριού.
3-5 Ιουλίου ΜΑΧΗ ΓΑΛΛΟΥ ΡΕΘΥΜΝΗΣ
1500 Τούρκοι από το Ρέθυμνο κινήθηκαν προς του Γάλλου αλλά συνάντησαν τους Μανουσέλη και
Δεληγιαννάκη η μάχη συνεχίστηκε όλη την ημέρα χωρίς νικητή.
Το απόγευμα ήλθαν σε βοήθεια των Ελλήνων ο Πρωτοπαπαδάκης, ο Κωστόπουλος και ο Τσουδερός.
Στις 4 Ιουλίου ομάδα από 150 νέων και τολμηρών Τούρκων άφησαν την μάχη και αθέατοι κινήθηκαν μέχρι τον αφύλακτο Καλλικράτη καίοντας μια συνοικία του, σε μια κίνηση εντυπωσιασμού.
Την Τρίτη ημέρα της μάχης οι Ανδρέας Μανουσέλης, Πέτρος Παπαδάκης, Κωνσταντής Βενιέρης, Μανόλης Ντουλαβέρης, Μουντομανούσος κ.α. κινήθηκαν από τα νώτα των εχθρών, αυτοί θεωρώντας ότι ήταν πολλοί και θα κυκλώνονταν το έβαλαν στα πόδια προς το Ρέθυμνο.
Απώλειες, οι Έλληνες 9 νεκρούς και οι Τούρκοι άνω των 100.
Ο Θόδωρος Χούρδος από το Ασκύφου αναλαμβάνει αρχηγός του κάτω Μυλοπόταμου, και των επαρχιών του Ηρακλείου που συνορέυουν με το Μυλοπόταμο.
5 Ιουλίου ΚΑΜΠΙΑ
Ο Λατίφ πασάς με 8000 άνδρες του ξεκινά από τα Χανιά κρατώντας και αλυσίδες για να φέρει πίσω δεμένους τους Σφακιανούς όπως έλεγε.
Ο Τσελεπής με λίγους μαχητές και συνεχώς ενθαρρύνοντας τους, διαφιλονικούσε την πορεία της στρατιάς με μεγάλες απώλειες από τους άνδρες του. Η καθυστέρηση αυτή έδωσε χρόνο και ήλθαν σε βοήθεια του οι γενναίοι Λακιώτες και ο Σήφακας με τους Αποκορωνιώτες αλλάζοντας την έκβαση της μάχης υπέρ των Ελλήνων.
Η στρατιά γύρισε άπρακτη στα Χανιά και έχοντας χάσει 500 άνδρες της, ενώ οι Έλληνες έχασαν 28 άνδρες και είχαν 50 τραυματίες.
Ταυτόχρονα ο Παναγιωτάκης και ο οπλαρχηγός Παπαπωλάκης με Σφακιανούς και κυδωνιάτες αποκρούουν τους Σελινιώτες Τούρκους υπό τον Καούρη και τους αναγκάζουν να επιστρέψουν στα χωριά τους.
ΠΡΩΤΗ ΕΙΣΒΟΛΗ ΚΑΙ ΣΥΝΤΡΙΒΗ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ ΣΤΑ ΣΦΑΚΙΑ
14 Ιουλίου 1821
Στρατός 12000 ανδρών, 8000 από το Ηράκλειο και 4000 από το Ρέθυμνο κατευθύνεται προς τα Σφακιά, στις 14 Ιουλίου διανυκτέρευσαν στα Αγκουσελιανά.
Ο Πωλογεωργάκης με λίγους άνδρες στις τοποθεσίες Αμυγδαλόπορο κα Ασπροκεφάλι δίνει τις μάχες του όμως οι εχθροί είναι πολλοί και στην προσπάθεια του να ανακόψει την πορεία τους λίγο έλειψε να κυκλωθεί.
15 Ιουλίου οι Τούρκοι μπαίνουν στον Καλλικράτη χωρίς μάχη, οι αγωνιστές προσπαθούν να κρύψουν τις οικογένειες τους στις σπηλιές και το Μεγάλο φάραγγα.
Την επόμενη οι κατακτητές αφήνουν τον Καλλικράτη ένα σωρό ερειπίων.
16 Ιουλίου δίδεται μάχη στη θέση Τυροκλάστη οι εχθροί χάνουν αρκετούς άνδρες αλλά και οι Σφακιανοί χάνουν τον ικανό πεντακοσίαρχο Κωστόπουλο* και τρεις μαχητές, το Ασφένδου παραδίδεται στις φλόγες.
17 και 18 οι Τούρκοι είναι στο Ασκύφου. Οι καπετάνιοι Μανουσέλης, Δεληγιαννάκης, Μανουσογιαννάκης, Βουρδουμπάς, Πωλογεωργάκης και Πρωτοπαπαδάκης με σύνολο ανδρών γύρω στους 700 χτυπούνε τους εχθρούς από την μεριά της Στραβοράχης. Το τέλος της μάχης θα βρει τους Τούρκους να φεύγουν έντρομοι από την μεριά του Κατρέ εν τω μεταξύ είχε καταφθάσει και ο Τσελεπής δίνοντας τους το τελειωτικό χτύπημα.
Ο Παπαδοπετράκης λέει ότι πήγε στο Κατρέ μετά 13 χρόνια και ακόμα τότε έβλεπε οστά των εχθρών.
Η μάχη αυτή εκτός του ηθικού μέρους της, άφησε κατά τις εκτιμήσεις του Πρακτικίδη λάφυρα 500.000 γροσίων αφού για να σωθούν παρατούσαν όλες τις αποσκευές τους.
* Ο στρατηγός Κωστόπουλος ή Κωστόπωλος ήταν από την γενιά των Πατακών της Ίμπρου, άνδρας συνετός φιλόπατρις άριστος μαχητής και φιλότιμος.Τον διαδέχθηκε ο Αναγνώστης Μανουσογιαννάκης από την ίδια οικογένεια.
ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ ΣΤΗ ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΑΜΠΕΛΟΥ
21 και 22 Ιουλίου 1821
Σώμα Γερλήδων αποτελούμενο από 960 άνδρες (Τους επισήμους) με αρχηγό τον Ομέρ Εφένδη ξεκίνησε από το Ηράκλειο για να δρέψει και αυτό τμήμα της δόξας από την καταστροφή των Σφακίων.
Εισέρχεται στα Σφακιά από τον Καλλικράτη και διανυκτερύει εκεί στις 20 Ιουλίου.
Την επομένη στην θέση Άμπελος Ασφένδου οι καπετάνιοι Μανουσέλης, Δεληγιαννάκης, Μανουσογιαννάκης, Βουρδουμπάς, Πωλογεωργάκης και Πρωτοπαπαδάκης με 350 άνδρες κτυπούν τους νέους εισβολείς, η μάχη κράτησε δύο ημέρες και έληξε με την ολοκληρωτική σφαγή των εχθρών.
Από όλους έμειναν και παραδόθηκαν 54 άτομα και τα οποία αργότερα εκτελεστήκαν.
Οι νέοι θα τραγουδήσουν την ήττα των εχθρών σκοπτικά:
<< Στην Αμπελ ο Γερλή Αγάς έκατσε τυροκόμος
Μα χάλασεν τους το τυρί κι εβρώμεσεν ο κόσμος>>.
Άλλο μεγάλο ποίημα αναφέρει :
…..Στο λάκκον εις τον Άμπελο το παίξαν το παιχνίδι
κι ετότες το ‘νοιωσ’ ο Γερλής πως δεν θα ξαναφύγει,
τρεις μέρες κάνουν πόλεμο και τρεις αργαδινάδες ,
μα την απρωτοσπάσανε οι γιανιτσαραγάδες
εικοσιέξε κι ο Γερλής με ένα αγαδάκι
δεν είχεν ομορφότερο ούλο το μπαιράκι.
Στην κούρτα μέσα μπήκασιν οι σκύλοι να σωθούσι
Γιεις Σφακιανός ήτο κοντά , σαν ετός σιμώνει
και μίλησέ ντου κι ο Γερλής, κοντύτερα σιμώνει ……
ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΙΣΒΟΛΗ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ ΣΤΑ ΣΦΑΚΙΑ
28 Ιουλίου 1821
Οι Τούρκοι γνωρίζουν ότι για να καταπνίξουν την επανάσταση πρέπει να καταστρέψουν τα Σφακιά.
Με επικεφαλής τον Οσμάν πασά του Ρεθύμνου και με σχέδιο να χτυπήσουν τα Σφακιά με όλες τους τις δυνάμεις, ξεκίνησαν την 28η Ιουλίου από το Ρέθυμνο.
Ο Παπαδοπετράκης ανεβάζει την δύναμη των ανατολικών επαρχιών σε 15000 άνδρες, ενώ ο Θ. Δετοράκης σε 8000(3.500 από Ηράκλειο,1500 από Σητεία, 2000 από το Ρέθυμνο).
Αν δεχθώ την άποψη του Δετοράκη ως πλησιέστερη και προσθέσω τους 1500 Σελινιώτες και κατά υπολογισμό τους 2500 Χανιώτες έχουμε ένα αξιόμαχο σύνολο 12000 ανδρών μη υπολογισμένων των άτακτων.
Οι Τούρκοι από τα Χανιά κινήθηκαν ταυτόχρονα για να ενωθούν με τους υπολοίπους αλλά συνάντησαν την σθεναρή αντίσταση του Τσελεπή στην περιοχή της Μαλάξας.
Οι Τουρκοκρήτες του Σέλινου με αρχηγό τον Καούρη και 1500 άνδρες προσπαθούν να απασχολούν τον Παναγιωτάκη (Σφακιανοί και Λακιώτες)για να μην πάει σε βοήθεια του Τσελεπή.
1η Αυγούστου. ΜΑΧΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣ – ΜΟΥΣΕΛΑ
Την 1η Αυγούστου οι αγωνιστές μη υπολογίζοντας την δύναμη του ιππικού του εχθρού χτύπησαν τους Τούρκους στην Επισκοπή Ρεθύμνης 30 Σφακιανοί καθώς και ο ήρωας της μάχης του Τσιβαρά παπά Ιωάννης Σκορδύλης θα πέσουν στην Μουσέλα της Επισκοπής Ρεθύμνης.
6 Αυγούστου. ΜΑΧΗ ΑΛΜΥΡΟΥ
Στη προσπάθεια των Τούρκων να διαβούν τον ποταμό χτυπήθηκαν από τους αγωνιστές, στη μάχη αυτή χάθηκαν περίπου 500 Τούρκοι και 90 Έλληνες.
Ο Αποκόρωνας κάηκε, 3000 άμαχοι θα γνωρίσουν το θάνατο. Οι κάτοικοι του χωριού Βαφέ είχαν καταφύγει στο σπήλαιο ’’Κρυονερίδα’’ εκεί θα βρουν τραγικό θάνατο, οι Τούρκοι τους έβαλαν φωτιά στην είσοδο, από όλο το χωριό μόνο τρία ανδρόγυνα σώθηκαν.
19 Αυγούστου. ΜΑΧΗ ΘΕΡΙΣΟΥ – ΑΛΙΑΚΕΣ
Οι Σφακιανοί, Αποκορωνιώτες, Θερισιανοί και Λακιώτες καπετάνιοι παρατάσσονται και ανακόπτουν την πορεία του Οσμάν στη θέση Αλιάκες Θερίσου, η νίκη έστεψε τους Έλληνες σώζοντας τον άμαχο πληθυσμό της Κυδωνίας. Απώλειες από τους εχθρούς 200 άνδρες και ο αρχηγός των Ηρακλειωτών Καούνης, ενώ οι Έλληνες έχασαν 26 άνδρες εκ των οποίων 12 Σφακιανοί και είχαν 50 τραυματίες.
29 Αυγούστου. Εισβολή στα Σφακιά.
Μετά την μάχη στο Θέρισο ο Οσμάν κινήθηκε προς τις Βρύσες Αποκορώνου και στις 29 Αυγούστου μπήκε στα Σφακιά από την Κράπη ατουφέκιστος.
Οι αγωνιστές στην προσπάθεια τους να σώσουν τις οικογένειες τους άφησαν χρόνο στον εχθρό να διαβεί τον Κατρέ.
Η αλήθεια είναι ότι οι αγωνιστές φοβήθηκαν την κύκλωση αφού οι Σελινιώτες Τούρκοι είχαν διαβεί τον Δεκαρόπορο προς τα Σφακιά. Η μόνη κίνηση που έκαναν για να διώξουν τους εχθρούς ήταν να κατακόψουν και να ρίξουν σε όλα τα πηγάδια χοιρινό κρέας.
Μερικοί ιστορικοί κατηγόρησαν τους Σφακιανούς για ολιγωρία και οι Σφακιανοί ισχυρίστηκαν ότι παρά τις εκκλήσεις τους για βοήθεια από τις άλλες επαρχίες δεν ήλθε κανείς.
Η καταστροφή της επαρχίας ήταν πρωτόγνωρη ανάλογης του 1770. Το Λουτρό η έδρα του αγώνα καταστράφηκε μαζί και τα εφόδια για τον αγώνα όπως και το νοσοκομείο.
Στα μέσα Σεπτεμβρίου οι Τούρκοι έφυγαν από τα Σφακιά.
ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ ΛΟΥΤΡΟΥ
Το νοσοκομείο στο Λουτρό συντηρούνταν από τις εισφορές των πλοιοκτητών των Σφακίων.
Διευθυντής του ήταν ένας αγνός πατριώτης Πωλιός από την Ανώπολη ο οποίος έσωσε κατά τον ιστορικό μας πάνω από 2000 πληγωμένους μαχητές.
ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΟΥ ΑΦΕΝΤΟΥΛΗ ΚΟΜΝΗΝΟΥ
Η καταστροφή έκανε τους αρχηγούς, να αφήσουν τον εγωισμό κατά μέρος, και να σκεφθούν ότι για να έχουν αποτέλεσμα πρέπει να ορίσουν ένα αρχηγό.
Μετά από μια σύναξη στο Λουτρό, των μελών της Καγκελαρίας, των γερόντων και των καπετάνιων αποφάσισαν να ζητήσουν αρχηγό από την Κυβέρνηση της Ελλάδας και συγκεκριμένα τον Δημήτριο Υψηλάντη.
Έστειλαν απεσταλμένους τον Α. Παναγιωτάκη και τον Ν. Οικονόμο στην Πελοπόννησο, όπου ο Υψηλάντης τους όρισε τον Μιχαήλ Αφεντούλιεφ ή Αφεντούλη ως Αρμοστή, της Κρήτης.
Ο Αφεντούλης με τους Χατζή Γεώργιο, Σταύρο Αμηρά, Ιωάννη Λιοδάκη, Ν. Αδρακός, τους αδελφούς Μεληδόνη έφθασαν στις 25 Οκτωβρίου 1821 στο λιμάνι του Λουτρού με το μπρίκι του Α. Ψαρουδάκη.
Ο Αφεντούλης στις 9 Νοεμβρίου έκανε βαθμοφορία, και όρισε πεντακοσίαρχους από τους καπετάνιους τους παρακάτω Σφακιανούς:
Γεώργιος Τσελεπής (Δασκαλάκης ή Βλάχος), Ρούσος Βουρδουμπάς , Αναγνώστης Παναγιώτου, Αναγνώστης Πρωτοπαπαδάκης, Αναγνώστης Μανουσογιαννάκης, Γεώργιος Δεληγιαννάκης, Πέτρος Μανουσέλης και Χατζη Γεώργιος Κελαΐδής.
Και από τους Κατωμερίτες:
Γ. Τσουδερός, Σήφακας (Κωσταντουδάκης), Μιχ. Κουρμούλη, Ζερβονικόλα, τον Αλέξιο Μαυροθαλασσίτη και τον Αν. Μεληδόνη.
Την Καγκελαρία Σφακιών μετονόμασε σε <<Διοίκηση της Κρήτης>>.
Η αρχή που απέκτησαν οι Κρήτες τους έδωσε κουράγιο να συνεχίσουν τον άνισο αγώνα τους.
Οι Π. Μανουσέλης, Δεληγιαννάκης, Μανουσογιαννάκης, Βουρδουμπάς, Κουρμούλης, Χατζή Γεώργιος και Τσουδερός κατέβηκαν και πολιορκούσαν το Ρέθυμνο.Οι Πρωτοπαπαδάκης και Σήφακας έπιασαν πάλι την Μαλάξα.
Οι Παναγιωτάκης και Τσελεπής κατέλαβαν τις ρίζες της Κυδωνίας.
Η διοίκηση για να συντηρήσει τον αγώνα επέβαλε φόρο, το ένα εικοστό επί του παραγόμενου ελαιόλαδου θα παραδιδόταν στις αρχές. Το λάδι μετά δινόταν στους εμποροπλοιάρχους των Σφακιών οι οποίοι το πουλούσαν στο εξωτερικό μέσω του Λουτρού.
Ο ΤΣΕΛΕΠΗΣ ΕΙΣΒΑΛΕΙ ΣΤΟ ΣΕΛΙΝΟ.
Ο Τσελεπής με τον Παναγιωτάκη και 1500 άνδρες κινήθηκαν για να απελευθερώσουν το Σέλινο από τους Τούρκους και τους Τουρκοκρητικούς. Η νίκη έστεφε τους Έλληνες όμως κακή τύχη και ενώ είχαν στριμώξει τον αρχηγό τους, Καούρη, με εκατό άνδρες του σε ένα σπίτι, στη θέση Σταυρός, ο Τσελεπής σκοτώνεται στις 6 Δεκεμβρίου και οι επιχειρήσεις σταμάτησαν.
Ο ήρωας μεταφέρθηκε στο Λουτρό και ενταφιάστηκε με τιμές στρατηγού, κοντά του έμειναν και 13 ακόμα παλικάρια της επαρχίας, που είχαν πέσει μαζί του( Ανάμεσα τους ήταν ο αδελφός του Χατζή Γεωργίου και ο γιος του Βαρδουλομανούσου).
Ο θάνατος του Τσελεπή ήταν αληθινό πλήγμα για τον αγώνα της Κρήτης, ήταν ο ήρωας που στους μόλις πέντε μήνες της δράσης του έκανε τόσα όσα άλλοι στα δέκα χρόνια του αγώνα.
Είχε κλείσει τους Τούρκους στα τείχη των Χανίων.
vatopaidi.wordpress
