Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος
Εξουδετέρωσε τον αρχηγό
«Πατάξω τὸν ποιμένα, καὶ διασκορπισθήσονται τὰ πρόβατα τῆς ποίμνης», λέγει η Αγία Γραφή, προφητεύοντας τον πανικό που θα καταλάβει τους Αποστόλους μετά την Σταύρωση του Κυρίου. Χωρίς τον αρχηγό του, ένα σώμα χάνει τη συνοχή του, δημιουργείται κενό ευθύνης και λήψης αποφάσεων, ενώ το ηθικό των υφισταμένων συχνά καταρρέει. Λίγα θεάματα είναι πιο αποκαρδιωτικά για τον στρατιώτη από το να βλέπει τον ηγέτη του νεκρό στο πεδίο της μάχης. Σήμερα οι αρχηγοί κρατών και κυβερνήσεων, όπως και οι ανώτατοι αξιωματικοί, δε διευθύνουν τον πόλεμο από τα χαρακώματα ή την πρώτη γραμμή. Αυτό δε σημαίνει πως η για οποιοδήποτε λόγο απώλεια της κορυφής (όπως ύστερα από δολοφονία, αιφνίδιο θάνατο ή μία σοβαρή κρίση που οδηγεί σε παραίτηση ή καθαίρεση) δεν μπορεί να έχει, βραχυπρόθεσμα έστω, πολύ σοβαρές συνέπειες για μία χώρα ή μία επιχείρηση. Όχι μόνο οι κατώτεροι αξιωματούχοι δεν θα ξέρουν τι να κάνουν, πιθανώς θα αρχίσουν να ανταγωνίζονται για το ποιος θα διαδεχθεί τον εκλιπόντα.
Στο πεδίο της μάχης πριν τη σύγχρονη εποχή, η παρουσία του ηγέτη αν όχι στην γραμμή του πυρός, τουλάχιστον στα μετόπισθεν ήταν απαραίτητη για να συντονίζει και να καθοδηγεί τις δυνάμεις του. Ο ίδιος ο βασιλεύς συχνά οδηγούσε το στρατό αυτοπροσώπως, για να έχει εκείνος τον πλήρη έλεγχο και να μην αφήνει περιθώρια ατασθαλιών σε φιλόδοξους στρατηγούς (από τέτοιες καχυποψίες του Ιουστινιανού ταλαιπωρήθηκε επί μακρόν ο ικανότατος και απολύτως πιστός Βελισάριος). Στις περιπτώσεις της ρωμαϊκής ιστορίας που ο βασιλεύς αιχμαλωτίσθηκε ή σκοτώθηκε (Ουάλης, Νικηφόρος Α’, Ρωμανός Διογένης),, ακολούθησε καταστροφή. Σε κάθε περίπτωση, ο ημέτερος στρατηγός πρέπει να προστατεύεται από πολλούς, ικανούς και παθιασμένους φρουρούς και αντιστοίχως ο αντίπαλος να καταδιώκεται. Τα «Τακτικά» δίνουν τον τόνο με τρόπο σαφή:
«Ο στρατηγός των εχθρών είναι σε σχέση με τον στρατό του σαν ένα κεφάλι έχιδνας. Θα πρέπει λοιπόν να επικεντρωθεί η επινοητικότητα μας στην εξουδετέρωση του είτε μέσω ενός μεγάλου αριθμού βαριά οπλισμένων στρατιωτών που επιπίπτουν ευθέως μόνο κατ’ αυτού, είτε με την εξαπόλυση βελών εναντίον του ως μοναδικού στόχου, είτε με κάποια άλλη μεθόδευση. Διότι μόλις συντριβεί το κεφάλι της έχιδνας, το υπόλοιπο σώμα παραμένει ανενεργό.»
Σε ορισμένες περιπτώσεις οι μάχες των Ρωμαίων κρίνονταν με μονομαχίες του αυτοκράτορος με τον αντίπαλο ηγέτη, βγαλμένες από ομηρικά έπη. Το 627 στη μάχη της Νινευί, ο Ηράκλειος σκότωσε τον στρατηγό των Περσών Ραζάτη, προκαλώντας πανικό στις τάξεις τους. Το 1211, στην Αντιόχεια του Μαιάνδρου οι Σελτζούκοι είχαν περικυκλώσει τον ρωμαϊκό στρατό υπό τον Θεόδωρο Α’ Λάσκαρη και ετοιμάζονταν να τον συνθλίψουν. Τότε, τυφλωμένος από πολεμικό μένος, ο σουλτάνος Καϊχοσρόης αναζήτησε τον Θεόδωρο για να μονομαχήσουν. Κατάφερε να τον ρίξει από το άλογο του κτυπώντας τον με το ρόπαλο του, ο βασιλεύς όμως σηκώθηκε και χτύπησε με το ξίφος του τα πόδια του ίππου του Καϊχοσρόη. Η πτώση και ο θάνατος του σουλτάνου έτρεψε το τουρκικό στράτευμα σε φυγή και έσωσε την τελευταία στιγμή τις αυτοκρατορικές δυνάμεις. Η προστασία του αρχηγού είναι ανεκτίμητη: ύστερα από την καταστροφική ήττα στο Δυρράχιο από τους Νορμανδούς (1081), ο νεαρός Αλέξιος Κομνηνός ξέφυγε μόλις και μετά βίας καλπάζοντας, με τέσσερα εχθρικά δόρατα καρφωμένα στην πανοπλία του. Η πορεία της παγκοσμίου στρατιωτικής ιστορίας θα ήταν ίσως πολύ διαφορετική, αν τολμηροί ηγέτες όπως ο Μέγας Αλέξανδρος ή ο Έρβιν Ρόμελ φονεύονταν καθώς οδηγούσαν το στρατό τους και εκτίθεντο συνέχεια σε κινδύνους.
Σε αυτές τις ιστορίες δεν λείπουν και ατυχήματα ή τραγικά λάθη. Το 1078 στην Καλαβρύη της Θράκης, ο Αλέξιος Κομνηνός, στρατηγός ακόμη στην υπηρεσία του Νικηφόρου Βοτανειάτη, βρισκόταν σε τρομερά δύσκολη θέση απέναντι στις δυνάμεις του στασιαστή Νικηφόρου Βρυεννίου. Σε ένα κρίσιμο σημείο της μάχης, οι Πετσενέγκοι μισθοφόροι του Βρυεννίου σταμάτησαν να καταδιώκουν τον Κομνηνό και όρμησαν να λεηλατήσουν το στρατόπεδο του εργοδότη τους, κλέβοντας ό,τι μπορούσαν πριν επιστρέψουν στην πατρίδα τους. Ο Αλέξιος, που δεν είχε αντιληφθεί αυτήν την εξέλιξη, έκανε έφοδο με μερικούς ιππείς του και έσπασε τον εχθρικό κλοιό. Φτάνοντας στο αντίπαλο στρατόπεδο το βρήκε σε κατάσταση πλήρους χάους: ανάμεσα στον πανικό, οι υπηρέτες του Βρυεννίου προσπαθούσαν να σώσουν το καλύτερο άλογο του στρατηγού τους, με το οποίο θα έμπαινε στην Κωνσταντινούπολη σαν αυτοκράτορας αφού νικούσε. Ο Αλέξιος συνέλαβε το άλογο και το οδήγησε πίσω στις γραμμές του, λέγοντας στους άνδρες του πως ο Βρυέννιος σκοτώθηκε. Ενώ ο στασιαστής ακόμη προσπαθούσε να επαναφέρει την τάξη στο στράτευμα του, οι δυνάμεις του Κομνηνού αντεπιτέθηκαν με αναπτερωμένο ηθικό και τον συνέτριψαν.
Ακόμη πιο ειρωνικό, αλλά και πιο γνωστό, είναι το τέλος του Γερμανού αυτοκράτορος (και σφοδρού εχθρού της Ρωμανίας) Φρειδερίκου Βαρβαρόσσα κατά την Γ’ Σταυροφορία. Το έτος 1190 ο Φρειδερίκος διέσχιζε την Μικρά Ασία καθ’ οδόν προς την Ιερουσαλήμ, συντρίβοντας στην πορεία κάθε τουρκική αντίσταση. Και ενώ ο μεγάλο στρατός του περνούσε από την Κιλικία για να κατευθυνθεί προς νότον, ο αυτοκράτορας πέρασε από τον ποταμό Καλύκαδνο. Το άλογο του όμως τρόμαξε από το παγωμένο νερό και τον έριξε μέσα στο ποτάμι, όπου ο βαριά θωρακισμένος Φρειδερίκος πνίγηκε. Η άδοξος απώλεια του οδήγησε στο διασκορπισμό του Γερμανικού στρατεύματος, την απαλοιφή μίας σοβαρής απειλής για τον σουλτάνο Σαλαντίν και εν τέλει στην αποτυχία της Σταυροφορίας, παρά τις θυελλώδεις προσπάθειες του Ριχάρδου του Λεοντόκαρδου.
Προκάλεσε διχόνοια στον εχθρό
Η ενότητα και η ομόνοια είναι απολύτως απαραίτητα για την επιτυχία μίας πολιτικής ή μίας στρατιωτικής επιχειρήσεως. Όσο λοιπόν πρέπει να διαφυλάσσεται ως κόρη οφθαλμού για την ημέτερη πλευρά, τόσο πρέπει να υπονομεύεται για την εχθρική. Υπάρχουν αρκετά τεχνάσματα που θα σπείρουν την καχυποψία και τη διχόνοια μέσα στο αντίπαλο στρατόπεδο, όπως και αντίμετρα για να μην πέσει το δικό μας θύμα τέτοιας πλεκτάνης.
Ένα κλασσικό είναι, όταν οι ημέτερες δυνάμεις λεηλατούν και καταστρέφουν μία εχθρική χώρα, να αφήνουν άθικτα τα κτήματα και γενικά την περιουσία κάποιου σημαίνοντος αξιωματούχου του αντιπάλου. Αυτό θα αφήσει υπόνοιες πως είμαστε συνεννοημένοι, και οι εχθροί θα πάψουν να τον εμπιστεύονται, ή θα τον κηρύξουν ξεκάθαρα προδότη και θα τον απομακρύνουν. Αντίστοιχα πρέπει να προφυλάσσεται κανείς από τους αντιπάλους του, που θα θελήσουν να χρησιμοποιήσουν το ίδιο κόλπο κατά του. Η αρχαία ελληνική ιστορία προσφέρει ένα πολύ ενδιαφέρον παράδειγμα. Στην αρχή του Πελοποννησιακού Πολέμου, όταν οι Σπαρτιάτες βάδιζαν κατά της Αττικής, ο Περικλής φοβήθηκε πως θα έθεταν σε εφαρμογή ένα τέτοιο σχέδιο. Έτσι δήλωσε προκαταβολικά στην Εκκλησία του Δήμου πως, εάν τα κτήματα του έμεναν απείραχτα από τους Σπαρτιάτες, θα τα δώριζε στην πόλη.
Βασικό μέσον επαφής του ημετέρου στρατεύματος με το εχθρικό είναι οι αιχμάλωτοι και οι αυτόμολοι, των οποίων οι ομολογίες μπορούν μεν να αποκαλύψουν τα σχέδια και τις αδυναμίες μας στον εχθρό, η σωστή χειραγώγηση τους όμως μπορεί να επιτείνει τη σύγχιση. Τα «Τακτικά» προτείνουν όταν αιχμαλωτίζονται εχθροί, να εκτίθενται μπροστά τους, υποτίθεται κατά λάθος, στοιχεία δήθεν απόρρητα, τα οποία όταν επιστρέψουν στις γραμμές τους να μαρτυρήσουν στον στρατηγό τους.
Αν πιστέψει αυτά τα ψέματα ο εχθρός, τόσο το καλύτερο. Ακόμη όμως και εάν δεν είναι τόσο αφελής, θα παραξενευτεί με το γεγονός ότι οι αιχμάλωτοι στρατιώτες του αφ’ ενός απελευθερώθηκαν απείραχτοι, αφ’ ετέρου τους άφησαν να μάθουν τόσο σημαντικές πληροφορίες. Αυτό θα προκαλέσει υποψίες πως εξαγοράστηκαν ή είναι διπλοί πράκτορες. Αντιστοίχως, η ημετέρα πλευρά πρέπει να αφήνει εντέχνως στον αντίπαλο στοιχεία που να καθιστούν υπόπτους στρατιώτες μας που αυτομολούν προς αυτόν, ώστε και πάλι να μην θεωρεί αξιόπιστους ούτε αυτούς ούτε τις πληροφορίες τους.
Η «τυχαία» εύρεση από τον εχθρό στοιχείων, όπως επιστολών και σχεδίων, μπορεί να χρησιμεύσει με τον ίδιο τρόπο στην παραπλάνηση. Ο αντίπαλος θα νομίζει πως πέτυχε «διάνα» με την κατοχή των μυστικών μας, ενώ εμείς «φυτέψαμε» επίτηδες ψεύδη.
Βεβαίως, οι Ρωμαίοι δεν είχαν καμία ψευδαίσθηση πως οι εχθροί τους, είτε ήταν νομάδες φύλαρχοι είτε στρατηγοί μεγάλων αυτοκρατοριών, είχαν αντίστοιχη πείρα και ιδέες για παραπλάνηση, συνεπώς προσπαθούσαν να προφυλαχθούν και να εξουδετερώσουν τα αντίπαλα τεχνάσματα. Κάθε υποτιθέμενος αυτόμολος ή πρέσβης ειρήνης πρέπει να αντιμετωπίζεται με άκρα καχυποψία μέχρι να εξακριβωθούν οι προθέσεις του. Ακόμη και εάν αποδειχθεί πως η πρόταση ειρήνης είναι γνήσια, μέχρι να ολοκληρωθεί η διαδικασία ο στρατός πρέπει να μένει σε ύψιστη επιφυλακή για τυχόν αιφνιδιαστικές επιθέσεις.
