Μ.Νοβακόπουλος
Οι συμβουλές που είδαμε στα κείμενα αυτής της σειράς περί τακτικής, πολέμου κ.α. δεν συνάχθηκαν και συστηματοποιήθηκαν χάριν εγκυκλοπαιδικής γνώσεως ή για ευρεία κατανάλωση. Αντιθέτως κάλυπταν πολύ πρακτικές ανάγκες, απευθυνόμενες σε εκείνους που είχαν την ευθύνη της εκστρατείας και της μάχης. Αν, όπως είδαμε νωρίτερα, το στράτευμα δίχως ηγέτη διαλύεται, εκείνο που κατευθύνεται από ικανό στρατηγό μπορεί να πετύχει τα ακατόρθωτα. Όσο μεγάλη σημασία και εάν έχει το επίπεδο του απλού στρατιώτη, η εκπαίδευση, η ανδρεία του και η πειθαρχία του, τίποτε δεν μπορεί να γίνει χωρίς σωστή καθοδήγηση και έξυπνη ηγεσία.
Τα στρατιωτικά εγχειρίδια εκθέτουν το πρότυπο του ιδανικού στρατηγού, στην συμπεριφορά και τις ψυχικές αρετές, μαζί με το απαραίτητο ήθος και πίστη στην αυτοκρατορία. Αυτή η προσήλωση στο κοινό συμφέρον της βασιλείας και της πολιτείας αποτελεί βασικό προσόν για τον στρατιωτικό ηγήτορα, αφού η θέση και η δράση του εξυπηρετούν τους σκοπούς τους. Όλα γίνονται στην υπηρεσία της Ρωμανίας και του αυγούστου της, με την αποτελεσματικότητα τους στην εξυπηρέτηση των συμφερόντων αυτών να είναι το πρώτο και μόνο κριτήριο.
Ιδιαίτερα βλαβερό ελάττωμα για έναν στρατηγό είναι η υπερηφάνεια, η οποία τον ωθεί να επιζητεί δόξα, αναγνώριση, πλούτη και πολιτική επιρροή, αντί να επικεντρώνεται στον σωστό και λυσιτελή σχεδιασμό και γενικότερη συμπεριφορά. Η φιλοδοξία μπορεί να κάνει τον στρατηγό να απιστήσει κατά του αυτοκράτορος του, όπως έγινε πάρα πολλές φορές στην ανατολική ρωμαϊκή ιστορία. Το άγχος του να πετύχει ένδοξες νίκες που θα τον καταστήσουν δημοφιλή και θα του προσδώσουν υστεροφημία μπορεί να τον κάνει πιο παράτολμο και παρορμητικό: αυτό είναι, φυσικά, μία σίγουρη συνταγή ήττας. Οι στρατηγοί δεν πρέπει να έχουν ζήλια μεταξύ τους: είτε αυτό σημαίνει πως σαμποτάρουν ο ένας την δουλειά του άλλου, είτε πως ανταγωνίζονται για το ποιος θα πάρει τη δόξα, σε κάθε περίπτωση το στράτευμα κινδυνεύει εξαιτίας της μικρότητος τους.
Τα «Τακτικά» αναφέρονται και στην εμφάνιση και τις σωματικές ιδιότητες του στρατηγού. Πρέπει να είναι ευπαρουσίαστος, ρωμαλέος και καλός χειριστής κάθε όπλου. Ίσως να σκεφτεί κανείς, ειδικά σήμερα που οι στρατηγοί διευθύνουν τον πόλεμο εκατοντάδες ή χιλιάδες χιλιόμετρα στα μετόπισθεν, πως αυτή η προϋπόθεση είναι απαρχαιωμένη. Τον καιρό της Ανατολικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, και ο πιο επιφυλακτικός στρατηγός παρακολουθούσε την μάχη μερικές εκατοντάδες μέτρα ή λίγα χιλιόμετρα πίσω από το μέτωπο, καθώς έπρεπε να βλέπει τις εξελίξεις, να στέλνει αγγελιαφόρους προς τους αξιωματικούς του και να συνιστά, με την παρουσία του μόνον, σημείο αναφοράς για τους πολεμιστές του. Η ιδέα πως ο αρχηγός οδηγεί αυτοπροσώπως τις επιχειρήσεις έχει πολύ μεγάλη επίδραση στο ηθικό των ημετέρων δυνάμεων, ενώ αν έχει και ίσχυρή φήμη μπορεί να αποθαρρύνει τον αντίπαλο. Τα πλεονεκτήματα αυτά έκαναν πολλούς αυτοκράτορες να αψηφήσουν τους κινδύνους και να ορμήσουν, ιππεύοντας το άλογο τους και κραδαίνοντας το ξίφος τους, στην πρώτη γραμμή στο πλευρό των στρατιωτών τους. Επιπλέον η μαχητική επιδεξιότητα, το ρωμαλέο παράστημα και η προσεγμένη εμφάνιση (μεγαλοπρεπής ή λιτή, ανάλογα με την περίσταση) έχουν αδιαμφισβήτητη ψυχολογική σημασία: προσδίνουν έναν αέρα σεβασμού, ικανότητος και τάξεως. Ένας ισχυρός άνδρας οδηγεί έναν ισχυρό στρατό στη νίκη, είναι το μήνυμα που περνά στους στρατιώτες. Ένας στρατηγός κουρασμένος, σωματικά ασθενής και καχεκτικός, δύσκολα θα εμπνεύσει σιγουριά. Και πέρα από τον πόλεμο, στην καθημερινή μας ζωή, στις αγορές μας, στην πολιτική σκηνή και τις κοινωνικές μας σχέσεις νιώθουμε υποσυνείδητα ασφάλεια και εμπιστοσύνη προς άτομα με περιποιημένη, υγιή εμφάνιση και γλώσσα του σώματος που προδίδει αυτοπεποίθηση. Για αυτό κλάδοι όπως οι δημόσιες σχέσεις, η πολιτική επικοινωνία και η διαφήμιση έχουν τζίρο δισεκατομμυρίων.
Βέβαια, αυτό δεν επισκιάζει το γεγονός πως ο στρατηγός είναι πάνω από όλα μυαλό: το επιτυχές τέλος της ιταλικής ανακτήσεως του Ιουστινιανού έφερε ο στρατηγός Ναρσής, ένας ηλικιωμένος ευνούχος της ανακτορικής αυλής.
Μαζί με την εικόνα του ο στρατηγός πρέπει να φροντίζει και την επικοινωνία του, με ιδιαίτερη έμφαση στην ρητορική δεινότητα. Εδώ τα οφέλη είναι πιο πρακτικά: τι νόημα έχει η ευφυεστέρα των σκέψεων, αν δεν μπορείς να την μεταδόσεις καθαρά και πειστικά στους γύρω σου; Ο ηγέτης χρειάζεται να πείθει, να κολακεύει, να εξυψώνει το ηθικό. Πρέπει ακόμη να λειτουργεί και ως διπλωμάτης και κατάσκοπος, με ψέματα και τεχνάσματα προς τον εχθρό. Ο συγγραφέας των «Τακτικών» επισημαίνει πως όταν ζητά ρητορεία, δεν εννοεί την πολυλογία. Στο κάτω κάτω ο στρατηγός δεν είναι δικηγόρος: ο πόλεμος θέλει πολύ περισσότερα έργα αντί λόγια.
Στην εκτέλεση των καθηκόντων του, ο στρατηγός πρέπει να ισορροπεί μεταξύ ορμητικότητος και ψυχραιμίας, προσοχής και τόλμης. Όπως η αλόγιστη αυτοπεποίθηση και υποτίμηση του κινδύνου μπορούν να οδηγήσουν σε τραγικές ήττες, η ολιγωρία μπροστά σε ευκαιρίες στερεί από το στρατό τη νίκη, αν δεν τον εκθέτει άμεσα στην εχθρική αντεπίθεση. Ότι και να γίνεται, η διατήρηση της νηφαλιότητος και της ψυχραιμίας είναι παραπάνω από απαραίτητα ποιοτικά στοιχεία του πολεμάρχου. Είτε αντικρίζει μία θριαμβευτική νίκη, είτε αντιλαμβάνεται πως είναι περικυκλωμένος από υπέρτερες δυνάμεις, ποτέ το μυαλό του δεν πρέπει να σκοτίζεται από συναισθήματα και πάθη. Σταθερός και λογικός, ο καλός στρατηγός υπολογίζει με σύνεση αλλά και την απαραίτητη ταχύτητα την επόμενη κίνηση, ώστε η κρίση του να μην θολώσει από το φόβο ή την έξαψη της μάχης. Η διατήρηση αυτής της ισχυρής στάσεως μπορεί να κάνει τη διαφορά από μία οργανωμένη αναδίπλωση σε μία άτακτη φυγή, ή από την πειθαρχημένη καταδίωξη του αντιπάλου στο να παρασυρθούν οι ρωμαϊκές δυνάμεις σε ενέδρα.
Παρά την υψηλή του θέση, που συνίσταται σε μεγάλο βαθμό να δίνει εντολές και να απαιτεί αποτελέσματα, ο στρατηγός πρέπει να αναπτύξεις μία καλή και βαθιά σχέση με τους στρατιώτες του. Δεν είναι απλά ο προϊστάμενος τους, αλλά ο αρχηγός τους, το πρότυπο, ο εμψυχωτής. Για να ανταπεξέλθουν και να αποδώσουν στο μέγιστο, πρέπει να μεριμνήσει για αυτούς. Ενώ το αξίωμα και οι πόροι του επιτρέπουν στο στρατηγό να ζει με μεγάλες ανέσεις και να παρακολουθεί τους πολεμικούς κινδύνους σε απόσταση ασφαλείας, εκείνος πρέπει να βρίσκεται δίπλα στους άνδρες του. Ο βίος του πρέπει να είναι απλός, το φαγητό του λιτό, η παρουσία του διαρκής σε κάθε πρόκληση και πρόβλημα. Όπως ο Αλέξανδρος έχυσε το νερό στην έρημο της Γεδρωσίας για να μην ξεδιψάσει εκείνος ενώ ο στρατός του υπέφερε, έτσι ο στρατηγός οφείλει να υποφέρει πρώτος κάθε δοκιμασία που ταλανίζει τις δυνάμεις του.
Όπως λέει ο Σουν Τζου, «αντιμετώπισε τους στρατιώτες σου σαν τα παιδιά σου, και θα σε ακολουθήσουν και στις βαθύτερες κοιλάδες. Βλέπε τους σαν να ήταν οι αγαπημένοι σου γιοι, και θα σταθούν δίπλα σου μέχρι θανάτου».
Ακριβοδίκαιος και στοργικός ων, ο ηγέτης δεν πρέπει φυσικά να ξεχνά την αυστηρότητα, απαραίτητη για τη διατήρηση της πειθαρχίας. Πιστοί κληρονόμοι της ρωμαϊκής στρατιωτικής παραδόσεως, οι Βυζαντινοί αξιωματικοί απαιτούσαν υπακοή από τους οπλίτες και προσήλωση στο σχέδιο, χωρίς δειλία ή άσκοπους ηρωισμούς. Όταν ο έφηβος Μανουήλ Κομνηνός, παρά τις εντολές του πατέρα του Ιωάννη Β’, έκανε παράτολμες επιθέσεις κατά των Τούρκων που κρατούσαν την Νεοκαισάρεια (Πόντος), αντί να τιμηθεί, μαστιγώθηκε. Ο βασιλόπαις δεν εξαιρέθηκε από τον στρατιωτικό κανονισμό-αντίθετα η άμεση τιμωρία του για παράβαση εντολών ήταν απαραίτητη ακριβώς επειδή είχε τόσο υψηλή θέση. Πάντως ο συγγραφέας των «Τακτικών» συνιστά ο κολασμός των παραβατών του πολεμικού κώδικος να γίνεται μετά το πέρας της εκστρατείας, ώστε να μην δημιουργούνται πικρίες και να μην πέφτει το ηθικό των υπολοίπων.
