Το όνομα Αγία Ρουμέλη
Μπορεί η Αγία Ρουμέλη να θυμίζει την Ρούμελη, την κεντρική Ελλάδα δηλαδή, αλλά ιστορικά δεν έχει καμιά σχέση μαζί της.
Πιστεύεται ότι εδώ υπήρχε πολλούς αιώνες πριν, ναός αφιερωμένος στη θεά των Ρωμαίων, Ρουμιλία ή Ρουμίνα.
Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, η θεά Ρουμιλία προστάτευε τα ποίμνια, και σίγουρα στην ορεινή περιοχή της Αγίας Ρουμέλης θα υπήρχαν πολλά από αυτά.
Είναι πιθανό μετά την διάδοση του χριστιανισμού στην Κρήτη, ο ρωμαϊκός ναός να μετατράπηκε σε χριστιανικό και να έγινε Αγία Ρουμιλία, απ' όπου με παραφθορά προέκυψε το ασυνήθιστο τοπωνύμιο Αγία Ρουμέλη.
Σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή, το Αγία Ρουμέλη προέρχεται από τις αραβικές λέξεις «aia» (νερό) και «rumeli» (ελληνικό), δηλαδή «ελληνικό νερό».
Αγία Ρουμέλη, ιστορία
Μέχρι το 1954 η Αγία Ρουμέλη βρίσκονταν ψηλότερα, περίπου 1 χιλιόμετρο από την παραλία, λίγο μετά την έξοδο από το φαράγγι της Σαμαριάς. Όμως δυνατές βροχές έκαναν το ποτάμι της Σαμαριάς να ξεχειλίσει και να προκαλέσει μεγάλες καταστροφές στον οικισμό, που μεταφέρθηκε στη σημερινή παραλιακή του θέση.
Ανατολικά από το σημείο που βρίσκεται σήμερα η Αγία Ρουμέλη, στην αρχαιότητα υπήρχε η πόλη Τάρα ή Τάρρα, που ιδρύθηκε πιθανότατα στους κλασικούς χρόνους, υπήρξε σημαντικό θρησκευτικό κέντρο των Δωριέων, και άκμασε κυρίως κατά την Ελληνορωμαϊκή περίοδο. Η Τάρρα είχε ιδρύσει αποικία στον Καύκασο με το ίδιο όνομα. Πιστεύεται επίσης ότι ο Τάρρας της Κάτω Ιταλίας ήταν αποικία της.
Στην θέση του σημερινού οικισμού, ανασκαφές έφεραν στο φως το νεκροταφείο της αρχαίας Τάρρας, ενώ πιθανότατα ο όρμος της Αγίας Ρουμέλης χρησιμοποιούταν σαν λιμάνι. Θα πρέπει ωστόσο να λάβουμε υπόψη μας, ότι η σημερινή ακτή διαφέρει από την ακτή της αρχαιότητας, γιατί ισχυρός σεισμός το 365 μ.Χ. είχε σαν αποτέλεσμα να ανυψωθεί η νότια ακτή της δυτικής Κρήτης κατά 4 μέτρα περίπου.
Η Τάρρα συμμετείχε στην ομοσπονδία των Ορείων μαζί με τις γειτονικές αρχαίες πόλεις Έλυρο (κοντά στο χωριό Ροδοβάνι), την Υρτακίνα (κοντά στο χωριό Τεμένια), τη Λισό (δυτικά από τη Σούγια) και την Ποικιλασσό (επίνειο της Ελύρου, δυτικά από την Αγία Ρουμέλη).
Στην περιοχή βρέθηκαν νομίσματα με την κεφαλή κρητικού αγριοκάτσικου (αίγαγρου) στην μια πλευρά και μέλισσα στην άλλη, παραστάσεις δηλαδή που σχετίζονται άμεσα με την φύση της περιοχής και τις ασχολίες των κατοίκων (κτηνοτροφία, μελισσοκομία), που συνεχίζονται και σήμερα.
Επίσης στην περιοχή της Αγίας Ρουμέλης βρέθηκε λίθινη στήλη με έκτυπο διπλό πέλεκυ, που δείχνει την επιβίωσή της μινωικής θρησκείας κατά τους ιστορικούς χρόνους. Σήμερα φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Χανίων.
Παρόλο που ο οικισμός είναι απόρθητος και απομονωμένος, οι Τούρκοι τον κατέστρεψαν μια φορά το 1867
Εκεί κατέφυγε τον Χειμώνα του 1866 η Επαναστατική Συνέλευση της Κρήτης, η οποία εγκατέλειψε το μέρος έπειτα από τις επιθέσεις των Τούρκων.
Επίσης, από εκεί διέφυγε τον Μάιο του 1941 η ελληνική κυβέρνηση του Τσουδερού και του βασιλιά Γεωργίου, όταν οι Γερμανοί κατέλαβαν την Κρήτη.
Το φρούριο των Τούρκων στην Αγία Ρούμελη Σε έναν λόφο πάνω από τον οικισμό δεσπόζει ένα τούρκικο φρούριο, το οποίο χτίστηκε τα χρόνια της Τουρκοκρατίας για τον έλεγχο της θαλάσσιας περιοχής.
Από το ύψος του φαίνεται η έξοδος του φαραγγιού, τα νησάκια Γαύδος και Γαυδοπούλα και το Λιβυκό πέλαγος.
Η εκκλησία του Αγίου Παύλου στην Αγία Ρουμέλη.
Χτίστηκε τον 10ο αιώνα. Έχει σταυροειδή αρχιτεκτονική και κυλινδρικό θόλο στο κέντρο Ανατολικά του χωριού, δίπλα από μια πευκόφυτη παραλία, υπάρχει μια πανέμορφη βυζαντινή εκκλησία, η οποία χτίστηκε προς τιμήν του απόστολου Παύλου, ο οποίος επισκέφτηκε την περιοχή, καθώς ταξίδευε προς τη Ρώμη.
Σύμφωνα με τη χριστιανική παράδοση, στο σημείο όπου ανεγέρθη το εκκλησάκι ο απόστολος Παύλος βάφτισε τους χριστιανούς….
