Στα κράτη της αρχαίας
Ελλάδας με τα αντικρουόμενα συμφέροντα και τις διαρκείς συρράξεις, η
κατασκοπεία και η αντικατασκοπεία ήταν ιδιαίτερα ανεπτυγμένες. Από τους
αρχαίους Έλληνες στρατιωτικούς συγγραφείς γίνεται σαφές ότι στις μέρες τους
διεξαγόταν ο ίδιος με τον σημερινό πόλεμος των πληροφοριών, δηλαδή ο πόλεμος
για τις πληροφορίες και ο πόλεμος μέσω των πληροφοριών. Ήδη ο
Ξενοφών
είχε καταγράψει ξεκάθαρα την αξία των πληροφοριών για την κατάσταση εχθρών
και φίλων, για τα δρομολόγια, για την παραπλάνηση του αντιπάλου, για τους
κατασκόπους και τους αυτόμολους.
Γνωρίζουμε ακόμη το ενδιαφέρον του Αλεξάνδρου από μικρή ηλικία για τα περσικά πράγματα καθώς και την αποτελεσματικότητα του Φιλίππου στις πάσης φύσεως επιλογές του. Δεν πρέπει λοιπόν να μας μένει καμία αμφιβολία ότι τουλάχιστον από την εποχή του Φιλίππου η Μακεδονία είχε αποκτήσει το σημερινό ισοδύναμο της Εθνικής Υπηρεσίας Πληροφοριών. Η μόνη καταγεγραμμένη αποτυχία του συστήματος πληροφοριών του Αλεξάνδρου εντοπίζεται στην αρχή ακόμη της εκστρατείας, λίγο πριν τη μάχη της Ισσού, οπότε δεν αντελήφθη ότι ο Δαρείος βρισκόταν στα νώτα του. Πολύ περισσότερο δεν έχει καταγραφεί διαρροή πληροφοριών από την πλευρά του Αλεξάνδρου προς τους Πέρσες.
Η
σύγχυση του Ιαξάρτη (Συρ Ντάρυα) με τον Τάναϊ (Ντον) δεν μπορεί να
θεωρηθεί ως αποτυχία του συστήματος πληροφοριών του Αλεξάνδρου, διότι δεν
επεδίωξε την εμπλοκή με τους λαούς έξω από τα βορειότερα σύνορα της περσικής
αυτοκρατορίας. Το σφάλμα αυτό, αν και παραπλάνησε αρκετούς λόγιους
σύγχρονους και μεταγενέστερους του Αλεξάνδρου, πρέπει να διευκρινίσουμε ότι
έχει ακαδημαϊκή και μόνο αξία. Δημιουργήθηκε δε διότι οι Πέρσες προφανώς δεν
είχαν χαρτογραφήσει επαρκώς τις εκτός των συνόρων
τους περιοχές του σημερινού Καζακστάν και διότι η επικοινωνία στις τοπικές
γλώσσες ήταν δύσκολη. Αν ο Αλέξανδρος είχε αποφασίσει
να τις κατακτήσει, πρέπει να είμαστε βέβαιοι ότι δεν θα σημείωνε μικρότερη
επιτυχία από εκείνη στην εξίσου άγνωστη και αχαρτογράφητη Ινδία και
Γεδρωσία.
Οι πηγές κρίσιμων
πληροφοριών ήταν οι κατάσκοποι, οι αυτόμολοι, οι όμηροι, οι αιχμάλωτοι και
φυσικά οι οδηγοί.
Κατάσκοποι: στην
πρώτη φάση της εκστρατείας, τόσο του Φιλίππου όσο και του Αλεξάνδρου, το
θέατρο των αρχικών επιχειρήσεων ήταν τα ελληνικά εδάφη της Περσικής
αυτοκρατορίας, όπου η εξασφάλιση πληροφοριών μέσω κατασκόπων ήταν εύκολη.
Στη συνέχεια, όσο περισσότερο προήλαυνε ο Αλέξανδρος τόσο περισσότεροι
αυτόμολοι τον προσέγγιζαν, μειώνοντας την ανάγκη εξεύρεσης κατασκόπων.
Ωστόσο δεν υπάρχουν συγκεκριμένες πληροφορίες για τη δράση κατασκόπων.
Αυτόμολοι: οι
αρχαίοι Έλληνες στρατιωτικοί συγγραφείς τονίζουν επαρκώς τον κίνδυνο
διαρροής πληροφοριών μέσω των αυτομόλων, οι οποίοι ανέκαθεν υπήρξαν για τον
εχθρό η πηγή των περισσοτέρων, ακριβέστερων και σημαντικότερων πληροφοριών,
αλλά εφιστούν παράλληλα την προσοχή στις παραπλανητικές πληροφορίες, που
ίσως διοχέτευε ο εχθρός μέσω δικών του ψευδοαυτόμολων. Στην Περσική Αυλή
υπήρχαν πάντοτε Έλληνες αυτόμολοι και λίγο πριν την έναρξη της εκστρατείας
προστέθηκαν αρκετοί ακόμη, κυρίως Αθηναίοι. Μετά την έναρξη της εκστρατείας
δεν αναφέρεται κανένας νέος αυτόμολος από την Ελληνική προς την Περσική
πλευρά, η ροή αντιστράφηκε και εκείνοι που αυτομολούσαν ήταν πλέον οι
Πέρσες. Για την ακρίβεια προέρχονταν από το περσικό στρατόπεδο, αλλά δεν
ήταν πάντοτε περσικής καταγωγής, αφού αρκετοί ανήκαν στα πολλά έθνη της
αυτοκρατορίας, τα οποία δεν είχαν ηθικούς λόγους να είναι πιστοί στον έναν ή
τον άλλο κατακτητή της χώρας τους. Οι Πέρσες, που βρέθηκαν στο ελληνικό
στρατόπεδο, αναλάμβαναν διοικητικές θέσεις ανάλογες του βαθμού τους.
Οι αυτόμολοι είχαν μεγάλη αξία μέσα στην Αχαιμενιδική επικράτεια, διότι ακόμη και όταν παρέδιδαν στον Αλέξανδρο μόνο ένα πέρασμα, στην ουσία του παρέδιδαν μία εκτεταμένη περιοχή. Σημαντικότερη ήταν η χρησιμότητα τους, όταν εντάσσονταν με τις στρατιωτικές τους δυνάμεις στη στρατιά του ή όταν τον βοηθούσαν να εξουδετερώσει κάποια σημαίνουσα προσωπικότητα του εχθρικού στρατοπέδου. Πάνω απ’ όλα όμως του παρέδωσαν τμηματικά μεν, σε πλήρως λειτουργική κατάσταση δε τη Διοίκηση της Περσικής αυτοκρατορίας. Αντίθετα, η αξία των Ινδών αυτόμολων περιοριζόταν σε αυτό ακριβώς που του παρέδιδαν, μία ισχυρή πόλη ή ένα οχυρό. Μετά ο αγώνας για την προέλαση συνεχιζόταν εξίσου σκληρός. Αυτό οφείλεται στη δομή της Ινδίας, που αποτελούνταν από αυτόνομα έθνη και κράτη, στα οποία ο Αλέξανδρος έπρεπε κάθε φορά να αναζητά νέους αυτόμολους. Και φυσικά τους εύρισκε. Γι’ αυτό καταγράφονται στην Ινδία τόσοι πολλοί αυτόμολοι, επειδή τα ινδικά κράτη ήταν πολλά και όχι επειδή οι Ινδοί ήταν επιρρεπείς στην προδοσία.
Όμηροι: η σύλληψή
τους εξυπηρετούσε άλλους σκοπούς, όμως η προέλευσή τους από τα σημαντικότερα
στρώματα της κοινωνίας τους, τους καθιστούσε αναμφίβολα μία πηγή σημαντικών
και αξιόπιστων πληροφοριών.
Αιχμάλωτοι: η
σύλληψή τους έχει ως βασικό σκοπό να στερήσει από τον αντίπαλο τις
ικανότητές τους και να βλάψει την ψυχολογία του. Ταυτόχρονα οι αιχμάλωτοι
είναι μία πολύ καλή πηγή πληροφοριών. Έτσι ο αδελφός του Ερυγίου, ο Λαομέδων
ο Μυτιληναίος, που ήταν δίγλωσσος στα ελληνικά και «στα
βαρβαρικά» (μάλλον στα περσικά), ορίστηκε υπεύθυνος για τους
βάρβαρους αιχμαλώτους.
Οδηγοί: έπαιξαν
καθοριστικό ρόλο στη διεξαγωγή των επιχειρήσεων. Χωρίς αυτούς η στρατιά του
Αλεξάνδρου θα είχε ανασχεθεί μπροστά σε κάποιο κώλυμα ή θα είχε πέσει σε
κάποια παγίδα ή θα είχε αφανισθεί σε κάποια από τις πολλές ερήμους και
ορεινές διαβάσεις, όπως είχαν πάθει στο παρελθόν πολλοί
Μεγάλοι Βασιλείς. Οι καλύτεροι οδηγοί
ήταν πάντοτε οι ντόπιοι, προέρχονταν δε από τους αυτόμολους, τους
αιχμαλώτους ή τους ομήρους. Η αξιοπιστία τους ήταν εξασφαλισμένη, διότι
γνώριζαν ότι βλάπτοντας τον δεσμώτη τους, έβλαπταν τη ζωή ή τη σωματική τους
ακεραιότητα.
Υποκλοπές: ο
Αλέξανδρος όταν βρισκόταν στην Υρκανία, φέρεται ότι έπεισε με τέχνασμα τους
άνδρες του να στείλουν γράμματα στην πατρίδα. Οι
γραμματοφόροι του τα παρέδωσαν,
εκείνος τα διάβασε και εντόπισε όσους διαφωνούσαν μαζί του. Ο
Πολύαινος περιγράφει εδώ ένα στρατήγημα, το
οποίο λόγω της αφέλειάς του μοιάζει περισσότερο με δικό του εφεύρημα. Είναι
όμως λογικό να υπήρχε μία υπηρεσία ασχολούμενη με την εξασφάλιση πληροφοριών
σχετικών με την εσωτερική τάξη και ασφάλεια. Η υπηρεσία αυτή φαίνεται ακόμη
πιο αναγκαία από τη στιγμή, που στο στράτευμα και στη Δημόσια Διοίκηση
ενσωματώθηκαν βάρβαροι. Βασικό δε εργαλείο μίας τέτοιας υπηρεσίας θα ήταν
οπωσδήποτε η πανάρχαια μέθοδος της υποκλοπής της αλληλογραφίας. Επειδή είναι
γνωστό πως η υποκλοπή μπορεί να γίνει και από άλλους έξω από αυτήν την
υπηρεσία, καθώς και επειδή δεν είναι πάντοτε εγγυημένη η εχεμύθεια και η
πίστη του προσωπικού των μυστικών υπηρεσιών, τα υψίστης σημασίας μηνύματα
ρητώς
καταγράφεται ότι μεταφέρονταν προφορικά
από έμπιστους αγγελιαφόρους.
Πηγές
Ξενοφών Ιππαρχικός 4.6, 4.8, 5.7
Κύρου Ανάβασις Γ.ΙΙ.20
Αινείας ο Τακτικός 23.111,
Αρριανός Α.25, Γ.6, Δ.29, Ε.23, Ε.29, ΣΤ.26
Πλούταρχος Αλέξανδρος 5.1-3
Διόδωρος ΙΖ.25.6, 30, 46.5, 55.2, 67.4, 68, 83.8-9, 85.4-5
Πολύαινος Δ.3.19, Ιώσηπος ΙΑ.321
