Σε σειρά επιστημονικής φαντασίας οι επιζώντες μιας παγκόσμιας καταστροφής κατά την οποία το φως του
ήλιου νεκρώνει κάθε τι ζωντανό πάνω στη γη, κρύβονται σε ένα υπόγειο καταφύγιο του ΝΑΤΟ κάπου στη Βουλγαρία.
Κάποια στιγμή αντιμετωπίζουν το προφανές πρόβλημα: Καθώς τίποτα πλέον δεν μπορεί να καλλιεργηθεί και κάθε τι οργανικό πάνω στον πλανήτη έχει πεθάνει, κινδυνεύουν να πεθάνουν και οι ίδιοι από την πείνα.
Και τότε αποφασίζουν να πάρουν ένα αεροπλάνο και να πάνε στη Νορβηγία, στο αρχιπέλαγος Σβάλμπαρντ και Γιαν Μάγιεν για την ακρίβεια, και να πάρουν σπόρους από το Παγκόσμιο Θησαυροφυλάκιο Σπόρων που βρίσκεται εκεί, «θαμμένο» μέσα στους παγετώνες του αρκτικού κύκλου.
Όλο το πιο πάνω είναι φανταστικό (ακόμη), εκτός από ένα του σημείο: Το Θησαυροφυλάκιο Σπόρων, ή Τράπεζα Σπόρων όπως είναι επίσης γνωστό, υπάρχει, είναι όντως θαμμένο στους παγετώνες και βρίσκεται στα Σβάλμπαρντ.
Το Θησαυροφυλάκιο συχνά αναφέρεται και ως η «Κιβωτός της Συντέλειας» και αυτό δεν είναι καθόλου υπερβολικό, καθώς υπό μια έννοια αυτό ακριβώς θέλει να κάνει: Εάν τα διαλύσουμε όλα, να έχουμε κάπου φυλαγμένα όσα μάς είναι αρχικά απαραίτητα: Το φαγητό μας δηλαδή.
Το Plan B για τη ζωή στον πλανήτη
Κάπου ανάμεσα στο εγκαταλελειμμένο ορυχείο 3 και το αεροδρόμιο του Λόνγκγιερμπίεν, περίπου τρία χιλιόμετρα ανατολικά από τον οικισμό, από τον παγετώνα ξεπροβάλει ένα φουτουριστικό κτίριο, που από τη μία έχεις την αίσθηση ότι δεν έχει καμία δουλειά εδώ πάνω, από την άλλη με έναν παράξενο τρόπο ταιριάζει απόλυτα στο αρκτικό τοπίο.
Το Θησαυροφυλάκιο είναι ορατό από μακριά, ακόμη και μέσα στην πολική νύχτα, χάρη στο «Perpetual Repercussion», το έργο τέχνης της Νορβηγίδας Ντίβεκε Σάνε, ένα κολάζ φωτισμένο από οπτικές ίνες. Η ίδια είπε για το έργο αυτό, ότι το Θησαυροφυλάκιο είναι κάποιου είδους φάρος για την ανθρωπότητα και έτσι θέλησε να το απεικονίσει. (AP Photo)
Είναι η είσοδος του Παγκόσμιου Θησαυροφυλακίου Σπόρων, μιας υπόγειας εγκατάστασης η οποία δημιουργήθηκε από τους προνοητικούς Νορβηγούς το 2008 και όπως πάνε τα πράγματα ίσως πολύ σύντομα μάς φανεί πιο χρήσιμη απ' όσο θα θέλαμε να φανταστούμε.
Η ιδέα γεννήθηκε το 1985, όταν η Νορβηγική Τράπεζα Γονιδίων (NorGen) αποφάσισε να ξεκινήσει να αποθηκεύει σπόρους από φυτά και βλαστικούς ιστούς από ζώα σε ένα εγκατατελειμένο ορυχείο έξω από το Λονγκγιερμπίεν.
Το 2001, μια Διεθνής Συνθήκη δημιούργησε ένα παγκόσμιο σύστημα αποθήκευσης σπόρων και ιστών, το οποίο θα έδινε πρόσβαση σε όλες τις χώρες που την υπέγραψαν.
Μια ομάδα επιστημόνων εκπόνησαν τα σχέδια για τη δημιουργία του Θησαυροφυλακίου και προσέγγισαν τη νορβηγική κυβέρνηση, η οποία συμφώνησε να χρηματοδοτήσει το πρότζεκτ.
Πολύ συχνά οι καιρικές συνθήκες τη στιγμή που γίνεται η αποθήκευση είναι πολύ σκληρές, στον αρκτικό κύκλο βρισκόμαστε άλλωστε, αυτό όμως δεν εμποδίζει τους επιστήμονες να ολοκληρώσουν αυτό που βρίσκονται εδώ για να κάνουν.
Κι επειδή οι Νορβηγοί ότι λένε το κάνουν κιόλας, το 2008 το Παγκόσμιο Θησαυροφυλάκιο Σπόρων υποδέχθηκε τους πρώτους «ενοίκους» του.
Τι είναι το Παγκόσμιο Θησαυροφυλάκιο Σπόρων;
Είναι μια εγκατάσταση μέσα στην οποία φυλάσσεται σε συνθήκες απόλυτης ασφάλειας ο βασικός πλούτος της γης: Οι σπόροι απ' όλα τα φυτά που υπάρχουν πάνω στον πλανήτη.
Το Θησαυροφυλάκιο είναι ιδιοκτησία του υπουργείου Γεωργίας και Τροφίμων του βασιλείου της Νορβηγίας και έχει δημιουργηθεί ως μια υπηρεσία προς την παγκόσμια κοινότητα. Κόστισε περίπου 7 εκατομμύρια ευρώ για να φτιαχτεί και το κόστος συντήρησής του φτάνει τα 250.000 ευρώ το χρόνο.
Τον Ιούνιο του 2021, το Θησαυροφυλάκιο φιλοξενούσε 1.081.026 δείγματα και εμπλουτίζεται με καινούργια κάθε περίπου τρεις μήνες.
Τα δείγματα αρχειοθετούνται σχολαστικά και μετά «αναπαύονται» στα ράφια τους (AP Photo)
Τη διαχείρισή του έχει αναλάβει η NorGen, αν και δεν υπάρχει μόνιμο προσωπικό in situ. Τη συλλογή και μεταφορά σπόρων, ιδιαίτερα από τις αναπτυσσόμενες χώρες, έχει αναλάβει ο διεθνής οργανισμός Global Crop Diversity Trust.
Γιατί στα Σβάλμπαρντ;
Για πολλούς λόγους. Αρχικά το κλίμα: Κρύο και παγετώνας κάνουν το σημείο ιδανικό για τη συντήρηση των σπόρων και απαιτούν λιγότερη ενέργεια προκειμένου να διατηρηθεί η επιθυμητή θερμοκρασία των -18 βαθμών Κελσίου.
Το καταφύγιο του μέλλοντός μας, μέσα στους αιώνιους (έως τώρα τουλάχιστον) πάγους.
Ακόμη κι αν το σύστημα «πέσει», θα περάσουν μερικές εβδομάδες έως ότου η θερμοκρασία ανέβει στους -3 βαθμούς, που είναι η θερμοκρασία περιβάλλοντος στο συγκεκριμένο σημείο. Ο βράχος μέσα στον οποίο έχει σκαφτεί το θησαυροφυλάκιο, είναι πολύ σταθερός και με πολύ χαμηλά ποσοστά ραδιενέργειας.
Το Σπιτσμπέργκεν είναι ένα πολύ ασφαλές μέρος, με καθημερινές πτήσεις, τοπικές πηγές ενέργειας και αν όλα πάνε καλά, οι σπόροι είναι ασφαλείς εκεί για τα επόμενα 1.000 χρόνια.
Ένα γιγαντιαίο εγχείρημα
Το θησαυροφυλάκιο είναι μεγάλο. Πολύ μεγάλο, αν σκεφτεί κανείς ότι χρειάστηκε να σκαφτεί ένας συμπαγής βράχος για να δημιουργηθεί.
Η απόσταση από την πόρτα ως το βαθύτερο μέρος της εγκατάστασης είναι 146 μέτρα και το ύψος της είναι 6 μέτρα. Κάθε ξεχωριστός αποθηκευτικός χώρος, οι «ραφιέρες» στις οποίες αποθηκεύονται τα κουτιά με τους σπόρους, έχει διαστάσεις 10Χ27 μέτρα.
Ακόμη πιο γιγαντιαίο, όμως, είναι το έργο που επιτελεί.
Εδώ δεν είναι η βασική Τράπεζα αποθήκευσης σπόρων, τέτοιες υπάρχουν αρκετές σε όλον τον πλανήτη. Εδώ, όμως, είναι η ασφάλειά μας, το back up μας εάν συμβεί το χειρότερο, κάτι για το οποίο φημίζεται το είδος μας.
Για παράδειγμα, η Τράπεζα έχει αναγκαστεί μέχρι τώρα να επιτρέψει δύο «αναλήψεις»: Ο εμφύλιος πόλεμος στη Συρία ανάγκασε το Διεθνές Κέντρο Γεωργικής Έρευνας για τα Ξηρά Κλίματα να κλεισει τη δική του Τράπεζα στην Τελ Χάντια της Συρίας, με συνέπεια να χάσει πολλά από τα δείγματά του. Έτσι, απευθύνθηκε δύο φορές στο Θησαυροφυλάκιο του Σβάλμπαρντ προκειμένου να μπορέσει να δημιουργήσει εκ νέου τη δική του Τράπεζα, στο Μαρόκο και το Λίβανο.
Η συνολική δυνατότητα του Θησαυροφυλακίου είναι να αποθηκεύσει 4.5 εκατομμύρια δείγματα. Κάθε δείγμα περιλαμβάνει περίπου 500 σπόρους. Αυτό σημαίνει ότι το σύνολο των σπόρων που θα βρίσκονται εδώ μέσα σε πλήρη χρήση είναι 2.25 δισεκατομμύρια.
Ήδη είναι η μεγαλύτερη συλλογή σπόρων του κόσμου και συνεχίζει το έργο της αποθήκευσης.
Ένα τεχνολογικό θαύμα
Οι σπόροι αποθηκεύονται σε μικρά πακετάκια από αλουμίνιο, μετά μπαίνουν σε σφραγισμένες κούτες και μετά στα ράφια. Οι χαμηλές θερμοκρασίες διασφαλίζουν τη χαμηλή μεταβολική δραστηριότητα και κρατάνε τους σπόρους ζωντανούς για δεκαετίες, αιώνες ή και χιλιετίες.
Τα δείγματα σφραγίζονται από τους δωρητές τους και εάν οι ίδιοι δεν δώσουν άδεια, δεν μπορεί να τα πάρει κανείς άλλος.
Παλιότερα οι σπόροι φυλάσσονταν σε φιαλίδια (επάνω). Τώρα διατηρούνται σε φακελάκια από αλουμίνιο (κάτω).
Προτεραιότητα δίνεται, φυσικά, σε σπόρους που θεωρούνται ζωτικής σημασίας για τη γεωργία και τη διατροφή μας. Παρ' όλα αυτά υπάρχουν εδώ κάθε είδους δείγματα, μέχρι και σπόροι από τα λουλούδια του πρίγκιπα Καρόλου, από την κατοικία του στο Χάιγκρόουβ, τα οποία δώρισε προσωπικά ο ίδιος με μεγάλη χαρά και την ανάλογη κάλυψη από το βρετανικό Τύπο...
Κι αν οι μπιγκόνιες του Καρόλου δεν μας είναι ακριβώς απαραίτητες για να ζήσουμε, υπάρχουν πάρα πολλά είδη τα οποία θεωρούμε δεδομένα για την καθημερινή μας διατροφή, αλλά δεν είναι και τόσο. Το βασικότερο, όμως, που διασφαλίζει η τράπεζα του Σβάλμπαρντ είναι η ποικιλία.
Θα αναρωτηθεί κανείς εύλογα, γιατί ας πούμε χρειαζόμαστε δείγματα σίτου από εκατό διαφορετικά μέρη της Γης, δεν αρκεί ένα;
Το ράφι με τα δείγματα από τη Βόρεια Κορέα, απόδειξη ότι μπροστά στην επιβίωση οι άνθρωποι ξεχνάμε πολλά άλλα... (AP Photo)
Όχι, διότι οι καλλιέργειες πλέον όχι μόνο διεξάγονται αλλά και βελτιώνονται με τις διασταυρώσεις. Επιπλέον, η κλιματική αλλαγή πιέζει τους επιστήμονες να αναζητούν όλο και πιο ανθεκτικά, όλο και πιο προσαρμοστικά είδη, τα οποία θα αντέχουν σε συνθήκες μεγαλύτερης ξηρασίας, ή πιο έντονων βροχοπτώσεων, ας πούμε.
Και όσο όλες αυτές οι διεργασίες διεξάγονται καθημερινά στο επιστημονικό πεδίο με διακρατικές συνεργασίες, στον παγωμένο Αρκτικό Ωκεανό, «κοιμούνται» οι πρώτες ύλες τους.
Σε μια μικρή αλλά τεράστια σε σημασία λεπτομέρεια, η νορβηγική κυβέρνηση απαγορεύει να αποθηκευτούν στο θησαυροφυλάκιο γενετικά μεταλλαγμένοι σπόροι...
Το πείραμα που θα σώσει τις επομενες γενιές από την πείνα
Το 2020, στην Τράπεζα Σπόρων ξεκίνησε ένα πείραμα το οποίο αναμένεται να διαρκέσει εκατό χρόνια, εμείς, ξέρετε, θα έχουμε πεθάνει όλοι, αλλά αν όλα πάνε κατ' ευχήν, θα ζουν άλλοι άνθρωποι τότε.
Το πείραμα χρηματοδοτείται από το νορβηγικό υπουργείο Γεωργίας και Τροφίμων και σε αυτό εμπλέκονται φορείς απ' όλον τον κόσμο.
Στόχος του είναι να ρίξει φως στη μακροβιότητα σπόρων από 13 σημαντικά για την ανθρωπότητα είδη φυτών.
Τα ευρήματα θα δημοσιεύονται ανά τακτά χρονικά διαστήματα, παρέχοντας πολύ σημαντικές πληροφορίες για τη βέλτιστη αποθήκευση των σπόρων στην Τράπεζα του Σβάλμπαρντ και σε άλλες «αποθήκες» παγκοσμίως. Πρόκειται για τη μοναδική δικλείδα ασφαλείας που έχουμε για το μέλλον σε σχέση με τη διατροφή του είδους.
«Το πείραμα θα δώσει στις επόμενες γενιές την πολύτιμη γνώση του πόσο προσδόκιμο ζωής έχει ένας σπόρος υπό διαφορετικές συνθήκες και άρα πόσο συχνά πρέπει να αναπληρώνεται», λέει ο Έσμουντ Άσνταλ, Συντονιστής της Τράπεζας εκ μέρους της NordGen.
Τα πρώτα δείγματα που εντάχθηκαν στο πείραμα προέρχονται από τη γερμανική ομοσπονδιακή Τράπεζα δειγμάτων του Λάιμπνιτζ. Ήταν μαϊντανος (τελικά δεν έχει τυχαία τη φήμη του), λάχανο, αρακάς και φυσικά σιτάρι.
Ο Έσμουντ Άσνταλ, Συντονιστής του Παγκόσμιου Θησαυροφυλακίου Σπόρων Τράπεζας εκ μέρους της NordGen. «Όλοι εδώ αισθανόμαστε ότι κάνουμε κάτι πολύ σημαντικό για την ανθρωπότητα», λέει.
Δείγματα στάλθηκαν και από Τράπεζες Σπόρων στην Ταϊλάνδη, την Ινδία, τη Βραζιλία και τη Σουηδία και αποθηκεύτηκαν σε ειδικές συνθήκες προκειμένου να εξεταστούν το 2030. Θα εξετάζονται κάθε δεκαετία ως το 2120 και τα αποτελέσματα θα δημοσιεύονται on the go.
Πόσο ζουν οι σπόροι;
Αυτό ακριβώς προσπαθεί να απαντήσει το συγκεκριμένο πείραμα. Μέχρι τώρα δεν έχουμε ιδέα και όσα υποθέτουμε είναι απλά αποτελέσματα από πειράματα «ταχείας γήρανσης», όπως αποκαλούνται. Για να επιβεβαιωθούν τα συμπεράσματα, όμως, χρειαζόμαστε αποδείξεις στην πράξη, οπότε θα πρέπει να περιμένουμε.
Εάν στην πορεία οι ερευνητές διαπιστώσουν ότι κάποιοι σπόιροι δεν αντέχουν στο χρόνο, θα πρέπει να τους αναγεννούν προκειμένου να μην τους χάσουν.
Ο Άσνταλ είναι ενθουσιασμένος με το πρότζεκτ και κυρίως με το γεγονός ότι θα διαρκέσει 100 χρόνια και τα αποτελέσματά του θα φανούν σε πραγματικούς χρόνους. Το γεγονός ότι ο ίδιος δεν θα είναι εκεί για να τα δει, δεν τον απασχολεί καθόλου και ίσως αυτό να είναι η επιτομή της επιστημονικής έρευνας:
Δεν κάνουμε όσα κάνουμε για μας τους ίδιους αλλά για τις γενιές που θα έλθουν...
«Όλοι αισθανόμαστε ότι κάνουμε κάτι πολύ σημαντικό για την ανθρωπότητα»
Το Φεβρουάριο του 2020 η Τράπεζα Σπόρων στο Σβάλμπαρντ υποδέχθηκε αριθμό ρεκόρ δειγμάτων από αριθμό ρεκόρ τοπικών Τραπεζών και κοινοτήτων σε όλον τον κόσμο. Ανάμεσά τους και το Έθνος των Τσερόκι, που έστειλαν κάποια δικά τους δείγματα. Δεν ήταν τυχαίο, όπως λέει ο Άσνταλ, ήταν η πανδημία που έκανε τις κοινότητες και τον επιστημονικό κόσμο να αντιληφθεί πόσο σημαντική είναι η ασφαλής αποθήκευση των δειγμάτων εδώ στο Σβάλμπαρντ. Ο ίδιος έχει το ρόλο του Συντονιστή από το 2015 και έχει επιβλέψει πολλές καταθέσεις.
Οι ημέρες που έρχονται τα δείγματα είναι και οι μόνες που η Τράπεζα ανοίγει, κάποτε ήταν πιο προσβάσιμη, αλλά πλέον για λόγους ασφαλείας κανείς εκτός από το απαραίτητο επιστημονικό προσωπικό δεν μπορεί να μπει σε αυτήν.
Τα δείγματα φτάνουν στο Σπιτσμπέργκεν κάποιες μέρες πριν από την αποθήκευσή τους στην Τράπεζα και παραμένουν στο Λόνγκγιερμπίεν σε ειδικά διαμορφωμένες αποθήκες. Όταν έρχονται περνούν ειδικό σκανάρισμα στο αεροδρόμιο, προκειμένου να επιβεβαιωθεί ότι τα κουτιά περιέχουν μόνο σπόρους.
Τα σφραγισμένα από τους αποστολείς δείγματα σκανάρονται στο αεροδρόμιο για λόγους ασφαλείας.
«Είναι πάντα εντυπωσιακό όταν φτάνουν τα δείγματα και βλέπεις τις ταμπέλες και ξέρεις πόσο δρόμο έχουν διανύσει μέχρι να φτάσουν εδώ, μερικές φορές έρχονται από την άλλη άκρη του κόσμου».
Τα κουτιά δεν ανοίγονται, είναι ιδιοκτησία των αποστολέων. Την Τράπεζα ανοίγουν οι εκπρόσωποι του νορβηγικού κράτους. Μόνο αυτό έχει πλέον κλειδιά και είναι υπεύθυνο για την ασφάλεια της Τράπεζας. Τα κουτιά αρχειοθετούνται και τοποθετούνται στα ράφια τους.
«Είναι ήσυχα και ήρεμα εκεί κάτω», λέει ο Άσνταλ. «Παρότι η θερμοκρασία είναι -18 βαθμοί, όταν κινείσαι και φoρτώνεις και ξεφορτώνεις, αυτό σε κρατάει ζεστό. Για λίγο τουλάχιστον. Η συντροφικότητα και η συνεργασία είναι τρομερή. Όλοι αισθανόμαστε ότι κάνουμε κάτι πολύ σημαντικό για την ανθρωπότητα», συμπληρώνει.
Τα δείγματα φωτογραφίζονται και οι φωτογραφίες αποστέλονται στους ιδιοκτήτες τους, ώστε να ξέρουν ότι είναι πλέον ασφαλή στην Τράπεζα. Κάθε χρόνο γίνονται από 4 έως έξι μαζικές καταθέσεις, από 15-25 διαφορετικούς τοπικους οργανισκούς σε όλον τον κόσμο.
Ο ίδιος θυμάται αρκετές σημαντικές στιγμές από τότε που άνοιξε το Θησαυροφυλάκιο, όμως πιστεύει ότι η πιο σημαντική είναι η πρώτη ανάληψη, από τη Συρία. «Ήταν παράξενο να βλέπεις τα δείγματα να φεύγουν, όμως μας απέδειξε ότι τελικά αυτό που κάνουμε εδώ είναι κρίσιμο. Εάν τα δείγματα δεν είχαν έρθει στο Σβάλμπαρντ, τα είδη θα είχαν χαθεί για πάντα».
«Οι αρκούδες μάς προστατεύουν»
Το Θησαυροφυλάκιο βρίσκεται εκτός των προστατευμένων ορίων του οικισμού του Λόνγκγιερμπίεν και δεν είναι λίγες οι φορές που οι συντηρητές του, ή οι επιστήμονες βλέπουν πατημασιές από πολικές αρκούδες γύρω από την είσοδο.
«Μάλλον αισθάνονται την ανθρώπινη παρουσία και αυτό τις τραβάει στο σημείο, από περιέργεια και όχι μόνο», λέει ο Άσνταλ.
«Το Θησαυροφυλάκιό μας είναι απόλυτα ασφαλές και με έναν περίεργο τρόπο, οι αρκούδες φροντίζουν κι αυτές να μην το πλησιάσει άνθρωπος».
