Στις 30 Ιανουαρίου του 1923 υπογράφτηκε η συνθήκη της ανταλλαγής των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, (Türk – Yunan Mübadelesine İlişkin Sözleşme ve Protokol Anlaşması). Σύμφωνα με την συνθήκη αυτή, όλοι οι Ρωμηοί χριστιανοί της Μικράς Ασίας και της ανατολικής Θράκης πλην της Κωνσταντινούπολης και των νήσων Ίμβρου και Τενέδου, θα έπρεπε να φύγουν για την Ελλάδα ενώ από την άλλη πλευρά οι μουσουλμάνοι της Ελλάδας πλην της δυτικής Θράκης, θα έπρεπε να πάνε στην Τουρκία.
Έτσι ένα θλιβερό καραβάνι της προσφυγιάς ξεκινούσε από τα πατροπαράδοτα χώματα της Μικράς Ασίας στον δρόμο της εξορίας. Στην Μικρά Ασία δεν θα ακούγονταν πια ο ήχος της καμπάνας που θα καλούσε το ελληνορθόδοξο ποίμνιο για την Θεία Λειτουργία, ένας ήχος που ηχούσε αδιάκοπα επί δυο σχεδόν χιλιετίες.
Έφυγαν
όμως όλοι οι Ρωμηοί; Στο ερώτημα αυτό που ίσως σήμερα μετά από
τόσα χρόνια για πολλούς φαντάζει παράδοξο, η απάντηση είναι ένα
απόλυτο όχι. Υπήρξαν χιλιάδες Ρωμηοί που προτίμησαν να μείνουν
στα πατρικά τους εδάφη, στα ιστορικά και άγια εδάφη της Μικράς
Ασίας, δηλώνοντας ότι γίνονται μουσουλμάνοι καθώς το βασικό
κριτήριο της ανταλλαγής, (στα τουρκικά Mübadele), ήταν το
θρησκευτικό. Όλοι αυτοί, ή καλύτερα οι απόγονοι όλων αυτών όπως
θα δούμε παρακάτω, σήμερα αιωρούνται σαν τεράστιες σκιές στο
περίγραμμα της σημερινής ισλαμικής Τουρκίας, αναζητώντας την
χαμένη τους θρησκευτική συνείδηση.
Στις
8
Αυγούστου του 2007 ο γνωστός Τούρκος καθηγητής της ιστορίας, Yusuf
Halaçoğlu και πρόεδρος μέχρι τότε του «Ιδρύματος Τουρκικής
Ιστορίας», γνωστός για τις κεμαλικές του απόψεις, δήλωσε
δημόσια σε μια ομιλία του πως το 1924 στην Μικρά Ασία, 130.000
χριστιανοί κυρίως Αρμένιοι, για να παραμείνουν στις πατρίδες
τους αναγκάστηκαν να δηλώσουν πως είναι μουσουλμάνοι και μάλιστα
Αλεβήτες, μια θρησκευτική ταυτότητα που τους έδινε τις
δυνατότητες να διαφοροποιηθούν από το επίσημο σουνιτικό
θρησκευτικό δόγμα. Η δήλωση αυτή και μάλιστα από έναν κεμαλιστή
ιστορικό που είχε διακριθεί για τους αγώνες του εναντία στην
αναγνώριση της αρμενικής γενοκτονίας, προκάλεσε πραγματικό
σεισμό και έντονες αντιδράσεις από πολλούς καθεστωτικούς
παράγοντες. Τις επόμενες μέρες ξέσπασε ένας δημόσιος διάλογος με
πληθώρα άρθρων και γνωστοί δημοσιογράφοι, αρθογράφοι και
ιστορικοί, άρχισαν μια δημόσια διένεξη σχετικά με τις
αποκαλύψεις του Χαλάτσογλου, φέρνοντας στην φόρα και άλλες
μικρές αποκαλύψεις, όπως ότι στην Καισάρεια – Kayseri-, στην
Γιοζγκάτη – Yozgat, στη Σεβάστεια – Sivas, πολλοί σημαίνοντες
μουσουλμάνοι είναι χριστιανικής καταγωγής.
Τελευταία
όμως ήρθε μια άλλη συγκλονιστική μελέτη της Τουρκάλας ιστορικού
και ερευνήτριας, της Fahriye Emgili, του πανεπιστήμιου της
Μερσίνας, με ημερομηνία σύνταξης της μελέτης το 2005, (αλλά
πρόσφατα ήρθε στην δημοσιότητα), η οποία ασχολείται με την
ανταλλαγή των πληθυσμών της Μικράς
Ασίας. Ένα μεγάλο μέρος της
συγκλονιστικής αυτής μελέτης έχει τον χαρακτηριστικό τίτλο «İhtida:
Mübadeleden Kurtulma Çabası Olarak», που μεταφράζεται, «Προσηλυτισμός,
(στο Ισλάμ), σαν μια προσπάθεια να εξαιρεθεί από την Ανταλλαγή (των
πληθυσμών)». Το σημαντικό με την μελέτη αυτή είναι ότι ασχολείται
μόνο με τους Ρωμηούς, δηλαδή με τους Ορθόδοξους
χριστιανούς της Μικράς Ασίας που τώρα αντιμετώπιζαν τον
αναγκαστικό εξανδραποδισμό, δηλαδή την αναγκαστική εγκατάλειψη
των πατρογονικών τους εστιών εξ αιτίας ακριβώς του θρησκευτικού
τους στίγματος.
Σύμφωνα
με την Fahriye Emgili, η οποία μελέτησε επισταμένως τα κρατικά
αρχεία της εποχής από διάφορες περιοχές της Μικράς Ασίας,
υπήρξαν αμέτρητες περιπτώσεις όπου οι ελληνορθόδοξοι αποφάσισαν
να μείνουν, είτε δηλώνοντας ότι προσέρχονται στο Ισλάμ, ή ακόμα
πιο συχνά, με διάφορους μεικτούς γάμους όπου κυριαρχούσε η
προσδοκία να σώσουν τις περιούσιες τους, τα σπίτια τους και να
παραμείνουν στην πατρογονική τους γη. Στα αρχεία της εποχής
έχουν καταγραφεί πολλές συγκεκριμένες περιπτώσεις όπου πολλοί
Ρωμηοί έκαναν ό,τι μπορούσαν για να παραμείνουν εκεί που
γεννηθήκαν αυτοί και οι πρόγονοί τους και να μην φύγουν για την
Ελλάδα. Δυστυχώς από ελληνικής πλευράς δεν υπήρξε ακόμα
δυνατότητα να γίνει μια εμπεριστατωμένη μελέτη πάνω σε αυτή την
τραγική πράγματι ιστορία, έτσι αρκούμαστε στις καθαρά τουρκικές
πηγές.
Είναι
πολύ χαρακτηριστικές οι περιπτώσεις που περιγράφονται στην
μελέτη αυτή και που δίνουν ένα περίγραμμα όλης αυτής της χαμένης
Ρωμηοσύνης που παρέμεινε με άλλη πλέον ταυτότητα στην
πατρογονική της εστία. Έτσι στην περιοχή της Μούγλας, ο Kazım
Toprak, αναφέρει για πολλές Ρωμηοπούλες οι οποίες όταν ήρθε να
τις καταγράψει για την ανταλλαγή αρνήθηκαν ότι είναι χριστιανές
και δήλωναν μουσουλμάνες. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα
κάποιας Felek, (δεν δίνει το ελληνικό της όνομα), που του δήλωσε
ότι θα παντρευτεί μουσουλμάνο και έτσι εξαιρείται από την
ανταλλαγή. Υπήρξαν και άλλες τέτοιες περιπτώσεις, όπως αναφέρει
ο Τούρκος υπάλληλος, αλλά και πολλές που δεν έγινε δεκτή η
δήλωσή τους και έτσι αναγκάστηκαν να φύγουν στην προσφυγιά. Άλλη
περίπτωση, από την Άγκυρα αυτή την φορά. Κάποια Ρωμηά, ονόματι
Κατίνα, όταν ήρθε η ώρα να δηλωθεί για να φύγει δήλωσε ότι
παντρεύεται τον Abdullah, (το όνομα αυτό είναι ενδεικτικό γιατί
συνήθως δήλωνε τους εκ χριστιανών μουσουλμάνους), από το Ürgüp
της Καππαδοκίας και έτσι γινόταν μουσουλμάνα και εξαιρέθηκε της
ανταλλαγής. Άλλη περίπτωση από την περιοχή του Ντερσίμ,
ανατολικότερα, όπου ένας βουλευτής της περιοχής, ο Ramiz Bey,
είχε παντρευτεί μια Ρωμηά που πήρε το όνομα Münevver Hanum και
έτσι εξαιρέθηκε της ανταλλαγής. Από την περιοχή του Πόντου και
συγκεκριμένα από την Σαμψούντα, έχουμε πολλά παραδείγματα Ρωμηών
που έμειναν δηλώνοντας μουσουλμάνοι όπως κάποιος Abdullah στην
περιοχή των Çanik. Από τον ρωμαίικο μαχαλά της Σαμψούντας ενώ
επέρχονταν η καταστροφή και η προσφυγιά, ο γιος του
Χατζηαναστάση, Παντελής καθώς και η κόρη του εξαιρεθήκαν της
ανταλλαγής καθώς δήλωσαν ότι είναι μουσουλμάνοι. Από την περιοχή
της Προύσας, ο Tevfik Bey παντρεύτηκε την Δέσποινα, μια Ρωμηά,
που έτσι έγινε μουσουλμάνα και παρέμεινε μετά την ανταλλαγή στην
Προύσα. Στη περιοχή της Νίκαιας, οι Πασχάλης και Παντελής
δήλωσαν ότι είναι παιδιά του Mehmet Ali Ağa και έτσι παρέμειναν
σαν μουσουλμάνοι στις πατρίδες τους. Στην περιοχή της Μερσίνας,
η Ρωμηά Αγγελική, η οποία είχε και μεγάλη κτηματική περιουσία
για να μην φύγει στην προσφυγιά παντρεύτηκε τον Fedon Tahinci
και έτσι έμεινε στην Μερσίνα. Στην Σμύρνη, η Μαρία Σαβαζίογλου,
χήρα και μητέρα δυο παιδιών για να παραμείνει στην πατρίδα της
δέχτηκε να παντρευτεί μουσουλμάνο και έτσι εξαιρέθηκε της
ανταλλαγής.
Αυτές
είναι ελάχιστες, αλλά χαρακτηριστικές από τις περιπτώσεις
χιλιάδων άλλων Ρωμηών που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο
εξαιρέθηκαν της ανταλλαγής και έμειναν στην Μικρά Ασία.
Αντιλαμβάνεται κανείς ότι οι απόγονοι όλων αυτών, συχνά μέσα σε
ένα δράμα της θρησκευτικής τους συνείδησης, σήμερα κοσμούν αυτό
που ονομάζεται σύγχρονη Τουρκία. Είναι αυτοί που σήμερα
συνθέτουν αυτό το περίπλοκο πρόβλημα που ονομάστηκε από τους
ίδιους τους Τούρκους, «Kimlik Meselesi», δηλαδή το Πρόβλημα
Ταυτότητας. Το πρόβλημα αυτό, παρά του ότι ελάχιστα έχει γίνει
γνωστό, είναι ίσως το σοβαρότερο πρόβλημα της σύγχρονης Τουρκίας,
(όπως αναγνωρίζεται από πολλούς διανοούμενους στην γειτονική
χώρα), η οποία απειλείται σοβαρά από μια πολυδιάσπαση.
Χαρακτηριστικό είναι το αποκαλυπτικό άρθρο της τουρκικής
επιθεώρησης, «Aksyon», που κυκλοφόρησε τον Μάρτιο του 2005 με
τον τίτλο, «Asıl dinlerine dönüyorlar», δηλαδή, «Επιστρέφουν
στις πατρογονικές τους θρησκείες». Το άρθρο αναφερόταν σε
πολλές επώνυμες περιπτώσεις μουσουλμάνων που μετά από πολλά
χρόνια δήλωναν ότι θέλουν να ξαναγίνουν χριστιανοί Ορθόδοξοι,
όπως ήταν οι πρόγονοι τους.
Μια
πραγματικά μεγάλη τραγωδία, που σήμερα, μετά από τόσες δεκαετίες,
αναζητά την ιστορική και ψυχική της δικαίωση.
Παραθέτουμε από την μελέτη της Emgili Fahriye ένα
αντιπροσωπευτικό έγγραφο της εποχής που αναφέρει μια περίπτωση
Ρωμηού που δήλωσε μουσουλμάνος και έτσι εξαιρέθηκε της ανταλλαγής:
http://www.enromiosini.gr
http://www.oodegr.com
http://www.pontos-news.gr
Από Λεωνίδα
