Ήταν ο Ιωάννης Κουρκούας. Ο στρατηγός προερχόταν από στρατιωτική οικογένεια. Ο πάππος του ήταν διοικητής του περίφημου Τάγματος των Ικανάτων της φρουράς του αυτοκράτορα Βασιλείου Α. Ο αδελφός του Θεόφιλος ήταν στρατηγός και ο ίδιος ο Ιωάννης ήταν θείος του μετέπειτα αυτοκράτορα Ιωάννη Τσιμισκή.Λίγα είναι γνωστά για τα πρώτα χρόνια του Κουρκούα. Ούτε καν το έτος γεννήσεώς του δεν γνωρίζουμε. Γεννήθηκε στο Δοκεία της Μικράς Ασίας στο Θέμα των Αρμενικών. Έλαβε ικανοποιητική μόρφωση και τον συναντούμε για πρώτη φορά ως μέλος της ανακτορικής φρουράς στην Πόλη.
Εκεί τον τοποθέτησε ο φίλος του ναύαρχος και κατόπιν αυτοκράτορας Ρωμανός Λεκαπηνός (συμβασίλευε με τον νόμιμο αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Ζ). Ο Κουρκούας βοήθησε τον Ρωμανό να ανέβει στον θρόνο το ουσιαστικά από 919 μ.Χ. (τύποις στέφθηκε το 920). Ο Ρωμανός τον διόρισε τότε αρχιστράτηγο της Ανατολής (Δομέστιχος των Σχολών της Ανατολής) με αποστολή την αντιμετώπιση του αραβικού-ισλαμικού κινδύνου. Οι Κουρκούας παρέμεινε στην θέση αυτή για πάνω από 22 χρόνια.Η πρώτη του όμως αποστολή ήταν η κατάπνιξη εξέγερσης κατά του Ρωμανού στην Χαλδία. Αυτό επετεύχθη εύκολα και διοικητής της επαρχίας Χαλδίας αποδείχτηκε ο επίσης άξιος στρατηγός αδελφός του Ιωάννη, ο προαναφερθείς Θεόφιλος.
Έναρξη ενός Έπος
Τα σύνορα Βυζαντίου – αραβικού χαλιφάτου βρισκόταν σε συνεχή αναταραχή από την εποχή των αραβικών κατακτήσεων, τον 7ο αι. και μετά. Καταστροφικές επιδρομές, λεηλασίες, σφαγές ήταν στο προσκήνιο. Ο 9ος αι. υπήρξε καταστροφική περίοδος για το Βυζάντιο με τους Άραβες να ισοπεδώνουν πόλεις ολόκληρες, να σκλαβώνουν εκατοντάδες χιλιάδες χριστιανούς και να απειλούν τα θεμέλια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Μόνο μετά την μεγάλη βυζαντινή νίκη στο Λαλακαόν το 863 μ.Χ. η πίεση κάπως χαλάρωσε.
Σε αυτό βοήθησε και η διαίρεση των Αραβών. Το χαλιφάτο διασπάστηκε και πολλές ανεξάρτητες ηγεμονίες εμφανίστηκαν. Έτσι το 926 μ.Χ. ο Κουρκούας ηγήθηκε βυζαντινής εκστρατείας στα αραβοκρατούμενα εδάφη φτάνοντας στη δυτική όχθη του ποταμού Ευφράτη, επικεφαλής ισχυρού στρατού έχοντας βοηθούς τον αδελφό του Θεόφιλο και τον στρατηγό Μελία. Στόχος των Βυζαντινών ήταν η Μελιτινή, η σημερινή Μαλάτια, της σημερινής Τουρκίας.
Οι Βυζαντινοί με άμεση έφοδο κυρίεσαν την πόλη. Οι Άραβες κατέφυγαν στην ακρόπολη αλλά μη έχοντας ελπίδα συνθηκολόγησαν και ο εμίρης της πόλης υποτάχθηκε στην Αυτοκρατορία υοποσχόμενος φόρο υποτέλειας. Το επόμενο έτος ο Κουρκούς επιχείρησε νέα επίθεση με στόχο αυτή τη φορά τα Σαμόσατα (πατρίδα του αρχαίου συγγραφέα Λουκιανού και πρωτεύουσα του ελληνιστικού βασιλείου της Κομαγηνής). Η πόλη κυριεύθηκε αλλά ο Κουρκούας δεν αρκέστηκε στη νίκη του αλλά προέλασε βαθιά στο εχθρικό έδαφος φτάνοντας στο Ντβιν (Δούβειος) κοντά στο σημερινό Γερεβάν της Αρμενίας.
Η πολιορκία της πόλης για τον απομακρυσμένο από τις βάσεις εφοδιασμού του βυζαντινό στρατό δεν απέδωσε. Εξάλλου οι Άραβες είχαν πραγματοποιήσει επίθεση αντιπερισπασμού στην Κιλικία με επικεφαλής τον εμίρη της Ταρσού. Οι Άραβες νίκησαν τον τοπικό Κούρδο ηγεμόνα και σύμμαχο των Βυζαντινών Ιμπν αλ Νταλάκ. Ο Κουρκούας έσπευσε να αντιμετωπίσει την απειλή.
Μάλιστα συνέτριψε τις δυνάμεις του αραβικού εμιράτου του Βαν και κυρίευσε δύο πόλεις στα τζαμιά των οποίων γκρέμισε το μισοφέγγαρο και έβαλε τον Σταυρό. Όμως υποχρεώθηκε να υποχωρήσει και να διακόψει την επιχείρηση καθώς η Αυτοκρατορία έπρεπε να ενισχύσει τις δυνάμεις της στην Ιταλία. Οι Άραβες ανέκτησαν τα Σαμόσατα και όταν ο Μελίας επιχείρησε να τα ανακαταλάβει το 930 υπέστη δεινή ήττα.
Αλλά και ο ίδιος δυσκολεύτηκε να καταλάβει την Θεοδοσιούπολη (σημερινό Ερζερούμ) λόγω της προδοσίας των Ιβήρων (της σημερινής Γεωργίας) συμμάχων του. Τελικά η πόλη έπεσε το 931 μ.Χ. αλλά αργότερα ανακαταλήφθηκε από τους Άραβες. Στο μεταξύ όμως ο Μελιτινή επαναστάτησε αλλά υποτάχθηκε και πάλι μετά από πολιορκία.
Στο μεταξύ όμως οι Άραβες επιτέθηκαν με τρεις στρατιές κατά της Αυτοκρατορίας φτάνοντας ως την σημερινή Άγκυρα. Η Μελιτινή επαναστάτησε και πάλι. Οι αραβικές στρατιές όμως αφού λαφυραγώγησαν υποχώρησαν και οι Βυζαντινοί επανήλθαν και έθεσαν και πάλι υπό έλεγχο την Μελιτινή, προσωρινά όμως καθώς η πόλη και πάλι επαναστάτησε με τη βοήθεια άλλων αραβικών δυνάμεων.
Ακολούθησαν επαναστάσεις στο εσωτερικό της Αυτοκρατορίας. Έτσι μόλις το 933 μπόρεσε ο Κουρκούας να επανέλθει κατά των Αράβων. Νίκησε τους Άραβες κοντά στην Μελιτινή ενώ το 934, επικεφαλής 50.000 ανδρών, εισέβαλε και πάλι στο εχθρικό έδαφος. Έτσι η πόλη κυριεύθηκε και πάλι και όλοι οι μουσουλμάνοι κάτοικοί της εκδιώχθηκαν.
Αραβική αντεπίθεση
O Κουρκούας έφτασε και πάλι στα Σαμόσατα χωρίς πάντως να κυριεύσει την πόλη. Όμως οι Άραβες με επικεφαλής τον αλ Χασάν Νασίρ αλ Νταουλά ετοίμαζαν την αντεπίθεσή τους. Το 939 ο νέος ηγέτης των Αράβων επιχείρησε να σπάσει τον βυζαντινό κλοιό στα Σαμόσατα αλλά υποχρεώθηκε να αποχωρήσει. Το 938 όμως επανήλθε και νίκησε ένα μικρό βυζαντινό σώμα. Το έτος αυτό υπεγράφη συνθήκη ειρήνης μεταξύ Αυτοκρατορίας και χαλιφάτου την οποία όμως δεν συμμεριζόταν ο αλ Νταουλά.
Ο αλ Νταουλά κάλυψε με τον στρατό του την Θεοδοσιούπολη αποτρέποντας την πολιορκία της από τους Βυζαντινούς. Οι τελευταίοι απάντησαν προωθούμενοι στα Αρσαμόστατα και στα βουνά της μικρασιατικής Αρμενίας απειλώντας την περιοχή του Βαν. Ο αλ Νταουλά το 940 εκτόξευσε μεγάλη αντεπίθεση και προωθήθηκε στην Αρμενία αλλά τελικά αποκρούστηκε από τον Κουρκούα. Ησυχία επικράτησε στην περιοχή κατόπιν λόγω περισπασμών σε άλλα μέτωπα αμφοτέρων των αντιπάλων.
Ο Κουρκούας επέστρεψε εσπευσμένα στην Πόλη λόγω της ρωσικής κατά του Βυζαντίου επίθεση (941) και ο αλ Νταουλά υποχρεώθηκε να αντιμετωπίσει εσωτερικές επαναστάσεις πιθανώς υποκινούμενες από το Βυζάντιο. Ο Κουρκούας διέλυσε κυριολεκτικά τους Ρώσους στην Βιθυνία της Μικράς Ασίας καθώς αυτοί είχαν διασπείρει τον στρατό τους σε μικρά αποσπάσματα με σκοπό την λαφυραγωγία.
Επιστροφή στην Ανατολή και διαβολές
Το 942 ο Κουρκούας επέστρεψε στα ανατολικά σύνορα και εκτέλεσε μεγάλης κλίμακας επιχείρηση στο εχθρικό έδαφος που έμελλε να κρατήσει τρία ολόκληρα χρόνια! Οι Βυζαντινοί διέλυσαν ότι βρήκαν στο πέρασμά τους φτάνοντες στις πύλες του Χαλεπίου. Επικεφαλής μιας πανίσχυρης στρατιάς 80.000 ανδρών ο Κουρκούας προέλασε κυριεύοντας φρούρια και αιχμαλωτίζοντας χιλιάδες.
Έφτασε στην Άμιδα, τη Νίσιβη, το Δάρας, μέρη που το Βυζάντιο είχε χάσει εδώ και αιώνες! Έφτασε στην Έδεσσα της Συρίας την οποία και υπέταξε παίρνοντας μάλιστα και το Άγιο Μανδήλιο, ιερό κειμήλιο της χριστιανοσύνης που βρισκόταν στην πόλη αυτή. Το Άγιο Μανδήλιο έφτασε στην Κωνσταντινούπολη με τιμές το 944 μ.Χ. την ημέρα της εορτής της Κοιμήσεως της Θεοτόκου (15 Αυγούστου). Ο Κουρκούας συνέχισε τις επιχειρήσεις κυριεύοντας και άλλες πόλεις και φρούρια.
Όλα όμως άλλαξαν όταν οι γιοι του αυτοκράτορα Ρωμανού ζηλεύοντας την δόξα του Κουρκούα και φοβούμενοι μην τυχόν ο πατέρας τους τον χρίσει διάδοχο, καθώς σκόπευε να τον νυμφεύσει με την κόρη του, στράφηκαν εναντίον του στρατηγού. Έτσι ο Κουρκούας όχι μόνο δεν νυμφεύθηκε την κόρη του αυτοκράτορα αλλά εκδιώχθηκε και από την θέση την οποία οι γιοι του Ρωμανού έδωσαν στον ανάξιο Πανθέριο. Αυτός στην πρώτη μάχη με τον αλ Νταουλά ηττήθηκε κατά κράτος.
Στο μεταξύ ο Ρωμανός επισήμως εκθρονίστηκε από τους γιούς του Στέφανο και Κωνσταντίνο και υποχρεώθηκε να γίνει μοναχός. Όμως οι άπιστοι γιοι εκδιώχθηκαν από τον νόμιμο αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Ζ (γιο του Λέοντος Στ’ του Σοφού και συναυτοκράτορα του Ρωμανού Λεκαπηνού). Ο νέος αυτοκράτορας αποκατάστησε την τιμή του Κουρκούα αλλά δεν τον επανέφερε στην αρχηγεία του στρατού της Ανατολής.
Ο Κουρκούας υπήρξε μεγάλος στρατιωτικός ηγέτης. Οι Βυζαντινοί, αλλά και οι Άραβες χρονικογράφοι της εποχής μιλούν για αυτόν με θαυμασμό. Ο ιστορικός Μανουήλ τον ονόμαζε νέο Βελισάριο γράφοντας πως κατέκτησε πάνω από 1.000 πόλεις και φρούρια, όπως αναφέρουν οι Συνεχιστές του Θεοφάνους. Όμως αναφέρει ο εξαίρετος βυζαντινολόγος Στήβεν Ράνσιμαν «… ο Κουρκούας έκανε πολλά. Έδωσε νέο πνεύμα στον βυζαντινό στρατό και τον οδήγησε σε νίκες βαθιά μέσα στη χώρα των απίστων… μετέβαλε τους ρόλους αιώνων. Τώρα η Αυτοκρατορία ήταν ο επιτιθέμενος. Ήταν ο πρώτος μιας σειράς μεγάλων στρατιωτικών ηγετών του Βυζαντίου και αξίζει μεγάλης τιμής».