Γράφει ὁ Ἱερομόναχος Σάββας Ἁγιορείτης
Γνωρίζουμε πὼς φιλόδοξοι καὶ ἐνεργητικοὶ πολίτες, ἂν καὶ φτωχοὶ καὶ ταπεινῆς καταγωγῆς, μποροῦσαν νὰ ἀλλάζουν τὴν θέση τους καὶ ἀκόμη νὰ γίνονται ὑψηλοὶ ἀξιωματοῦχοι, ἀκόμη καὶ Αὐτοκράτορες ἢ Πατριάρχες»91. Τό κίνητρο τῆς ἐργασίας ἦταν ἡ ἀγάπη πρός τόν πλησίον καί ὄχι ἡ «προσωπική ἐξασφάλιση», ἤ τό ὅτι «πρέπει νά δουλεύουμε γιά νά ζήσουμε», ὅπως ἔχει λανθασμένα ἐπικρατήσει σήμερα.
Τόσο στήν μοναχική ζωή ὅσο καί.... στήν κοσμική, «καθὼς ὁ Ἅγιος Βασίλειος τὸ δήλωσε, ‘στὴν ἐργασία ὁ σκοπὸς ποὺ βρίσκεται μπροστὰ ἀπὸ κάθε τί, εἶναι ἡ βοήθεια τοῦ φτωχοῦ, καὶ ὄχι ἡ ἀτομική τοῦ καθενὸς ἀνάγκη’.92
Ἡ ἐργασία ἐπρόκειτο νὰ γίνει, οὕτως εἰπεῖν, ἔκφραση τῆς κοινωνικῆς ἀλληλεγγύης καθὼς καὶ βάση τῶν κοινωνικῶν ὑπηρεσιῶν καὶ τῆς ἐλεημοσύνης»93.
Ἡ ἐργασία, σύμφωνα ἄλλωστε καί μέ τό εὐαγγελικό πνεῦμα, γινόταν γιά νά μποροῦν νά ἐκπληρώνουν τό καθῆκον τῆς ἀγάπης διά τῆς ἐλεημοσύνης.
Τὰ χρήματα εἶναι θεῖο δῶρο καὶ ἔχουν κύριο προορισμό τους νὰ δωρίζονται. «Ἡ ἐντολή τοῦ Κυρίου» παρατηρεῖ ὁ Μέγας Βασίλειος «δέν στόχευε στό νά ἀπορρίπτουν οἱ ἄνθρωποι τά ὑπάρχοντα ὡς κακά καί νά τά ἀποφεύγουν, ἀλλά τούς διδάσκε νά τά οἰκονομοῦν (διαχειρίζονται σωστά)».
Ὁπότε, συνεχίζει ὁ Ἅγιος, «κατακρίνεται κάποιος, ὄχι διότι ἀπέκτησε κάποια (πράγματα), ἀλλά διότι εἶχε λανθασμένο φρόνημα γι’ αὐτά ἤ διότι δέν τά χρησιμοποίησε σωστά. Ἡ σωστή καί χωρίς προσκόλληση διάθεση ἀπέναντι σ’ αὐτά καί ἡ σύμφωνα μέ τήν ἐντολή διαχείρισή τους συμβάλλει σέ πάρα πολλά καί πολύ ἀναγκαῖα γιά μᾶς πράγματα»94.
Ἡ ἐπαγγελματική ζωή τῶν ὀρθόδοξων Ρωμηῶν ἦταν ὀργανωμένη σύμφωνα μέ τίς ἀρχές τῆς ἀγάπης, τῆς ἀλληλεγγύης, καί τῆς κοινοκτημοσύνης, τόσο στά ‘Βυζαντινά’ χρόνια, ὅσο καί στά κατοπινά, τά χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας (σέ μικρότερο βέβαια βαθμό, λόγῳ τῆς σκλαβιᾶς).
Ἡ ζωή στίς ὀρθόδοξες κοινότητες ἦταν διαμορφωμένη κατά τό πρότυπο τῆς μοναχικῆς: κοινή καί συναδελφωτική. «Στήν Ἀνατολή κυριαρχεῖ ὁ συνεργατισμός καί οἱ συντεχνίες, στίς ὁποῖες καλλιεργεῖται καί ἀναπτύσσεται ἕνας γνήσιος ἀνθρωπισμός, ἀφοῦ ἐπικρατεῖ ἡ φιλανθρωπία καί ἡ κοινωνική ἀναφορά, δηλαδή ἀσχολοῦνται μέ ὅλη τήν κοινωνία καί ὄχι ἁπλῶς μέ τήν προώθηση τῶν συντεχνιακῶν συμφερόντων»95.
Ὁ κοινοτισμός πού ἀναπτύχθηκε στήν διάρκεια τῆς Τουρκοκρατίας στοιχοῦσε στήν ἀρχή τῆς ἀλληλοβοήθειας, τῆς ἀλληλεγγύης, τῆς ἀκτημοσύνης καί τῆς ἀγάπης πού βιωνόταν στήν πρωτοχριστιανική Ἐνορία τῶν Ἱεροσολύμων.
Ἡ κοινωνική πρόνοια, χωρίς νά γίνεται ἀπρόσωπη καί ἀναγκαστική κρατική λειτουργία, ἐξησκεῖτο ἑκούσια καί ἀγαπητικά ἀπό τούς Ρωμηούς. Αὐτοί διαμόρφωσαν τούς θεσμούς τῶν ἰσναφιῶν (δηλ. τῶν κοινοτήτων καί τῶν συντεχνιῶν) μέ τήν καθοδήγηση τῶν Πνευματικῶν τους πατέρων, τῶν θεσμικῶν προσώπων τῆς Ἐκκλησίας.
Εἶναι ἡ συνέχεια τῆς διακονίας τῶν Ἀποστόλων τῆς πρώτης Ἐκκλησίας-Ἐνορίας, στά πόδια τῶν ὁποίων οἱ νεοφώτιστοι κατέθεταν τά χρήματα ἀπό τήν ἐκποιημένη προσωπική τους περιουσία.
90 Στ. Ράνσιμαν, Βυζαντινὸς πολιτισμός, ὅ.π., σελ. 195-8.
91 Πρβλ. τὸν Μπαῖκ, Ἡ Βυζαντινὴ Χιλιετία, ὅ.π., σελ. 349: «ἔχει, ἄλλωστε, ἐνδιαφέρον ἡ διαπίστωση ὅτι οἱ ὄψιμες βυζαντινὲς σάτιρες, πολλὲς ἀπὸ τὶς ὁποῖες ἦταν μεταμφιεσμένες σὲ μύθους μὲ ζῶα, δὲν δείχνουν καμιὰ συμπόνοια γιὰ τοὺς φτωχούς, ἂν καὶ γράφτηκαν ἴσως ἀπὸ σχετικὰ ἁπλοὺς καὶ ἡμιμαθεῖς ἀνθρώπους. Ὅποιος δὲν καταφέρνει νὰ προκόψει, εἶναι κουτὸς καὶ ἀνάξιος. Δὲν ἐκμεταλλεύθηκε τὶς εὐκαιρίες ποὺ τοῦ δόθηκαν – παρατήρηση ποὺ μοῦ φαίνεται πολὺ σημαντική”. Ὁ Ράνσιμαν σημειώνει ὅτι “οἱ κυβερνητικὲς θέσεις ἔμειναν ὡςτὸ τέλος τῆς Αὐτοκρατορίας προσιτὲς σὲ ὅλους. Oἱ ἀξιόλογοι πληβεῖοι μποροῦσαν ἀκόμα νὰ ἀνεβοῦν ψηλά. Καὶ ἡ διοίκηση διατήρησε ὡςτὸ τέλος ἱκανότητες ἄγνωστες στὴ δυτικὴ Εὐρώπη». (Βυζαντινὸς πολιτισμός, ὅ.π., σ. 118) στό: Γ. Βαλσάμης, Ὁ Νέος Ἑλληνισμός καί ἡ Δύση, http://www.ellopos.net/gr/byzantium.asp#_ftnref60, σελ. 2.
92 Μ. Βασιλείου, Ὅροι κατὰ πλάτος, 42.
93 Πρωτοπρ. Γεωργίου Φλωρόφσκυ, Χριστιανισμὸς καὶ πολιτισμός, ὅ.π., σ. 111 στό: Γ. Βαλσάμη, Ὁ Νέος Ἑλληνισμός καί ἡ Δύση, http://www.ellopos.net/gr/byzantium.asp#_ftnref60 σελ. 2.
94 Μεγ. Βασιλείου, Ὅροι κατ' ἐπιτομήν, Ϟβ’: “Ἡ ἐντολὴ τοῦ Κυρίου, οὐχὶ ῥίπτειν ὡς κακὰ τὰ ὑπάρχοντα καὶ φεύγειν, ἀλλ' οἰκονομεῖν ἐπαίδευε”, ὥστε “κατακρίνεταί τις, οὐχ ὅτι ἔσχεν ὅλως, ἀλλ’ ὅτι κακῶς ἐφρόνησε περὶ αὐτῶν ἢ ὅτι μὴ καλῶς ἐχρῄσατο αὐτοῖς. Ἡ γὰρ ἀπροσπαθὴς καὶ ὑγιὴς περὶ αὐτὰ διάθεσις, καὶ ἡ κατ’ ἐντολὴν αὐτῶν οἰκονομία πρός τε πολλὰ καὶ ἀναγκαιότατα ἡμῖν συμβάλλεται» στό: Γ. Βαλσάμη, Ὁ Νέος Ἑλληνισμός καί ἡ Δύση, http://www.ellopos.net/gr/byzantium.asp#_ftnref60 σελ. 2.
95 Βλάχου Ἱεροθέου, Σεβαστοῦ Μητροπολίτου Ναυπάκτου, Γέννημα καί θρέμμα Ρωμηοί.
Ἀπόσπασμα ἀπό τό βιβλίο:«Τά ἀσκητικά τῆς Ἐνορίας» (Ἱερομονάχου Σάββα Ἁγιορείτου) πού σύν Θεῶ θά ἐκδοθεῖ σύντομα.