Θα κάνουμε μια αναδρομή στους πρώτους χρόνους της Εκκλησίας και θα δούμε ορισμένες από τις θέσεις των Πατέρων.
Το θέμα είναι μεγάλο και δεν είναι δυνατόν να καλυφθεί σε ένα άρθρο.
Απλώς θα παρουσιασθούν ορισμένες πτυχές του εδώ.
Ο Χριστιανισμός χωρίς να καταδικάσει την ύλη έριξε το βάρος στο πνεύμα.
Τόνισε εξ’αρχής τη σημασία και την αξία της ψυχής σύμφωνα με τους λόγους του Κυρίου1.
Υπάρχει ένα συγκεκριμένο όριο ικανοποίησης των
υλικών αγαθών του οποίου η υπέρβαση οδηγεί στην εμφάνιση όλο και νέων
επιθυμιών με αποτέλεσμα η όλη μέριμνα του ανθρώπου να είναι στα
εξωτερικά και όχι στα εσωτερικά όπως πρέπει.
Οι στοιχειώδεις ανάγκες είναι η τροφή και η ένδυση κατά τον λόγο του Αποστόλου Παύλου 2.
Τον Θεό τον ενδιαφέρει η καρδιά του ανθρώπου και η πολυτέλεια του πνεύματος και όχι η πολυτελής αμφίεση 3 .
Οι απόψεις γενικά των Αποστόλων και των μαθητών
του Κυρίου πηγάζουν από τον ίδιο ο οποίος συστήνει να προσέχουν τους
Γραμματείς που εμφανίζονται στην αγορά με «στολές 4».
Απαγορεύει να συλλέγουν όταν κηρύττουν περιουσιακά στοιχεία μεταξύ δε αυτών χιτώνες και υποδήματα 5 .
Προς τους Κορινθίους γράφει ότι πολλές φορές δια το κήρυγμα έπεσε σε κακουχίες στη γυμνότητα και στο ψύχος 6.
Αυτό το οποίο πρέπει πρώτα να μεριμνά και να ζητάει ο Χριστιανός είναι η βασιλεία του Θεού και η δικαιοσύνη του.
Όλα τα υπόλοιπα θα του δοθούν όπως ακριβώς και τα πετεινά του Ουρανού δεν μεριμνούν για την τροφή τους.
Τονίζει ότι τα κρίνα του αγρού δεν μεριμνούν καθόλου αλλά έχουν ενδυθεί πιο ωραία από τον Σολομώντα όταν ήταν στη δόξα του 7.
Αυτού του κηρύγματος ως τύπο και υπόδειγμα παρουσιάζει ο Κύριος τον Ιωάννη τον Πρόδρομο.
Κατά την μίμηση του Κύριου και των Αποστόλων οι πρώτοι Χριστιανοί ακολουθούσαν τον σκληρό και επίπονο βίο.
Αυτό φαίνεται στην Προς Διόγνητον Επιστολή που μας πληροφορεί ότι οι Χριστιανοί:
«θαυμαστήν τινα καὶ παράδοξον ἐνδείκνυται τὴν κατάστασιν τῆς ἑαυτῶν ζωῆς … ἐπὶ γῆς διατρίβουσιν ἀλλ’ ἐν οὐρανῷ πολιτεύονται».
Η διαφοροποίησή τους από τον κόσμο δεν είχε ως
σκοπό τη διαφοροποίηση των αμφίων ή δεν φαινόταν μόνο από τα άμφια αλλά
από την αποφυγή γενικά της πολυτέλειας.
Παραστατική εικόνα μας δίνει ο Κλήμης Ρώμης στο έργο του «Παιδαγωγός».
Σύμφωνα με τον Κλήμη η χρήση των ενδυμάτων ήταν για την προστασία από το ψύχος και τον καύσωνα αλλά και η κάλυψη «ἡ σκέπη τῶν αἰδοίων» των γεννετησίων μερών.
Τα χοντρά υφάσματα κάνουν καλύτερα τη δουλειά αυτή
επειδή τα λεπτά όταν φοριούνται από τις γυναίκες έχουν ως αποτέλεσμα να
φαίνεται το σχήμα του σώματός τους και έτσι πειράζουν τους άνδρες.
Ως υπόδειγμα λιτής και ευτελούς αμφίεσης
παρουσιάζει ο Κλήμης τους πρωτοπλάστους οι οποίοι κάλυψαν το σώμα τους
με φύλλα αλλά και ο Ιωάννης ο Πρόδρομος κάλυπτε το σώμα του με τρίχες
καμήλου.
Ως προς το χρώμα ο Κλήμης προβαίνει σε ενδιαφέρουσες συστάσεις.
Τα ποικιλόχρωμα ενδύματα δεν αρμόζουν στο χριστιανικό ήθος.
Δεν συμφωνούν με την εσωτερική κατάσταση των Χριστιανών και συγκεκριμένα με την λευκή καρδιά που πρέπει να έχει ο Χριστιανός.
Οι λευκοί και ανόθευτοι Χριστιανοί κατ’αυτόν πρέπει να φορούν λευκές και απλές ενδυμασίες.
Το λευκό χρώμα επίσης εκφράζει την αλήθεια που είναι μονότροπη μονοπρόσωπη απλή και όχι ποικίλη.
Και ο ίδιος ο Κύριος άλλωστε κατά τον προφήτη Δανιήλ είχε ένδυμα λευκό ως χιόνα8 αλλά και στις ψυχές των μαρτύρων δίνονται λευκές στολές 9 .
Δεν διστάζει ο Κλημης να πει ότι ο Κείος σοφιστής
Πρόδικος περιγράφοντας την εικόνα της αρετής και της κακίας παρουσιάζει
την αρετή:
«αφελώς ισταμένην και λευχείμωνα και
καθάριον, αιδοί μόνη κεκοσμημένην» την δε κακία «περιττή μεν εσθήτι
ημφιεσμένην , αλλοτρίω δε χρώματι γεγανωμένην».
Συνοψίζοντας ο Κλήμης τις συστάσεις του λέει ότι ο Παιδαγωγός Χριστός επιτρέπει:
«εσθήτι χρήσθαι τη λιτή, χρόα δε τη λευκή,
ως προειρήκαμεν, ίνα μη τέχνη ποικιλλομένη φύσει δε γεννωμένη
οικειούμενοι παν όσον απατηλόν και της αληθείας καταψευδόμενον
παρωσάμενοι το μονότροπον και μονοπρόσωπον της αληθείας ασπασώμεθα 10».
Ομοίως και ο Μ.Βασίλειος στο έργο του:
«Όροι κατά πλάτος» διαπραγματεύεται το θέμα και τονίζει
«Τὶ τὸ πρέπον ἔνδυμα τῷ Χριστιανῷ».
Η λιτότητα πρέπει να τηρείται και στην αμφίεση όχι
μόνο επειδή είναι δείγμα ταπεινοφροσύνης αλλά και το σημαντικότερο
είναι ότι μας περικόπτει από τις περιττές φροντίδες.
Χρήσιμο είναι οι Χριστιανοί να διαφοροποιούνται
στην ένδυση και όχι μόνο από τους άλλους διότι μέσα από τη διαφοροποίηση
τους αυτή θα προβάλλεται και θα διασφαλίζεται η χριστιανική κοσμιότητα 11.
Μέχρι εδώ χωρίς να θέλουμε να πούμε περισσότερα
φαίνεται ότι η αμφίεση των πρώτων χριστιανών ήταν η ίδια με τους άλλους
αλλά διέφερε μόνον ως προς την αποφυγή της πολυτέλειας.
Από τον Κλήμεντα συνίσταται η ενοποίηση των
ενδυμάτων των Χριστιανών κατά το χρώμα μόνο ενώ από τον Μ. Βασίλειο
προβάλλεται η ενοποίηση γενικώς της εξωτερικής εμφανίσεως των Χριστιανών
ώστε να διαφέρουν από τους άλλους.
Η πρωτοχριστιανική ακρίβεια και η απλότητα αρχίζει σιγά σιγά να παραμελείται.
Από τον 4ο αιώνα η εικόνα αυτή αλλάζει.
Η αναγνώριση του Χριστιανισμού και η κατάπαυση των
διωγμών σε συνδυασμό με την αθρόα είσοδο των εθνικών επιφέρει την
χαλάρωση των ηθών.
Ως αποτέλεσμα έχουμε οι συστάσεις του Μ.Βασιλείου
και του Κλήμεντος ως προς το όμοιο χρώμα να μην τηρούνται από τους
λαϊκούς αλλά να τηρούνται μόνον από τους μοναχούς.
Ο Μοναχισμός αποτελεί πιστή τήρηση του κηρύγματος του Χριστού και των Αποστόλων.
Ό,τι δεν κατορθώνουν να επιτύχουν οι πιστοί
εξαιτίας των πολλών περισπασμών του βίου το κατορθώνουν οι μοναχοί που
είναι η εμπροσθοφυλακή της στρατευόμενης του Χριστού Εκκλησίας.
Σκληρός ο βίος τους σκληρή και τραχεία πρέπει να είναι η ενδυμασία τους.
Η καθιέρωση ιδιαίτερης αμφίεσης για τους Μοναχούς έγινε προ του Ιωάννου του Χρυσοστόμου και επεκράτησε παντού.
Η αποβολή των ενδυμάτων που φορούσε κάποιος όσο
ήταν κοσμικός και η ένδυση του με την καθιερωμένη ενδυμασία των Μοναχών
προσλαμβάνει μυστηριακό χαρακτήρα εντός του όλου πλαισίου της Μοναχικής
τελειώσεως.
Έχουμε ένα νέο βάπτισμα ένα νέο τρόπο ζωής πράγματα τα οποία πρέπει να δηλωθούν και δια του εξωτερικού σχήματος.
Ο Παλλάδιος μνημονεύει τον θεμελιωτή του κοινοβιακού συστήματος Παχώμιο όπου κατ’αυτόν κάθε μοναχός έπρεπε να έχει «μηλωτὴν αἰγείαν εἰργασμένην λευκὴν» και να είναι ενδεδυμένος νύκτα και ήμερα με αυτή και μόνον κατά τη θεία μετάληψη επιβάλλεται να την βγάλει.
Ομοίως και περί των μοναχών του Αββά Απολλώ μαθαίνουμε ότι λευκοφορούσαν:
«και ήν ιδείν αυτούς αγγελικήν τινα στρατείαν το μέλαν χρώμα των κεκοσμημένων κόσμω παντί λευκοφορούντων12».
Και στον Αιγυπτιακό Μοναχισμό έχουμε λευκά ενδύματα αλλά άρχισε νωρίς να παρατηρείται μια στροφή προς το μέλαν.
Ο Συνέσιος ο Πτολεμαίος στην 146η επιστολή του προς τον Ιωάννη γράφει ότι πληροφορήθηκε
την δια «φαιού του μοναχικού τριβωνίου» ένδυσή του.
Σημειώνει όμως ότι σημασία έχει η προαίρεση
και όχι το χρώμα 13.
Εκτός του Αιγυπτιακού Μοναχισμού το μέλαν χρώμα με την απόχρωση του φαιού καθιερώθηκε από τον 4ο αιώνα μέχρι και τις ημέρες μας.
Η επικράτηση του μελανός χρώματος στην αμφίεση των
Μοναχών κατά την εποχή του Ιωάννου του Χρυσοστόμου φαίνεται και στην
θύραθεν γραμματεία αλλά και στον Ιστορικό Ζώσιμο έχουμε αναφορά περί
μέλανος χρώματος:
«όσοι φαιαίς έτυχον εσθήσεσι ημφιασμένοι ,
οίς συναπολέσθαι συνέβη πολλούς ή δια πένθους ή δια τινα ετέραν
περιπέτειαν εν ιματίοις ευρεθέντας τοιούτοις».
Ένα βασικό ερώτημα που εγείρεται είναι το γιατί επελέγη το μέλαν χρώμα έναντι του λευκού μολονότι ο Κλήμης συνιστά το λευκό;
Ένας λόγος είναι ότι ο βίος του μοναχού είναι γεμάτος δάκρυα πένθος και αγώνες κατά της αμαρτίας.
Ο Μοναχός είναι νεκρός κατά κόσμον διότι το πολίτευμα του είναι στον Ουρανό.
Αυτή την αφάνεια και την νέκρωση την εκφράζει κατά τον Άγιο Μάξιμο τον Ομολογητή το μαύρο χρώμα 14.
Πολλοί λόγοι ευρίσκονται στα συγγράμματα των
Πατέρων περί του μαύρου χρώματος εδώ όμως θα σταθούμε στον Ευστάθιο
Θεσσαλονίκης για να δούμε μερικούς.
1. Η μαύρη αμφίεση συντελεί στο να μην εντυπωσιάζει ο μοναχός με την εμφάνισή του αλλά με την αρετή του.
Όπως ακριβώς το φως θα λάμψει μέσα στη νύκτα έτσι και η αρετή του μοναχού θα λάμψει και θα επισκιάσει το μαύρο ένδυμά του 15.
2. Όπως
ακριβώς ο Θεός περιβάλλεται υπό νεφέλης και γνόφου έτσι και ο Μοναχός
περιβάλλεται από το μαύρο χρώμα και όπως το φως του Θεού λάμπει στον
κόσμο και διαλύει το σκότος έτσι ακριβώς και η αρετή του Μοναχού θα
λάμψει και θα υπερκεράσει το μαύρο ένδυμά του16.
Να μην μεταβληθεί σε σκότος αλλά να περιβάλλεται
υπό ζοφώδους ενδύματος το οποίο ενώ φαίνεται στην αρχή να αποκρύπτει το
φως της αρετής του δεν κατορθώνει τελικά να το επικαλύψει.
3. Το
μαύρο χρώμα συμβολίζει ότι ο Μοναχός ο οποίος ζει εν αρετή πρέπει να
κρύβεται και να μην εμφανίζει επιδεικτικώς την αρετή του στον κόσμο.
4. Η μαύρη αμφίεση είναι σπήλαιο όπου εκεί κρύβεται ο Μοναχός που εγκατέλειψε τον κόσμο.
Θα έρθει όμως ο καιρός που θα φανεί η αρετή του.
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ:
1.Ματθ16,26 τί γὰρ ὠφελεῖται ἄνθρωπος, ἐὰν τὸν κόσμον ὅλον κερδήσῃ, τὴν δὲψυχὴν αὐτοῦ ζημιωθῇ; ἢ τί δώσει ἄνθρωπος ἀντάλλαγμα τῆς ψυχῆς αὐτοῦ;
2.Α΄Τιμ 6, ·8 ἔχοντες δὲ διατροφὰς καὶ σκεπάσματα, τούτοις ἀρκεσθησόμεθα..
3.Α΄Τιμ 1, 9 οἱ δὲ βουλόμενοι πλουτεῖν ἐμπίπτουσιν εἰς πειρασμὸν καὶ παγίδα καὶ ἐπιθυμίας πολλὰς ἀνοήτους καὶ βλαβεράς, αἵτινες βυθίζουσι τοὺςἀνθρώπους εἰς ὄλεθρον καὶ ἀπώλειαν..Α΄Πετρ 3, 3 ὧν ἔστω οὐχ ὁ ἔξωθενἐμπλοκῆς τριχῶν καὶ περιθέσεως χρυσίων ἢ ἐνδύσεως ἱματίων κόσμος, 4 ἀλλ' ὁκρυπτὸς τῆς καρδίας ἄνθρωπος ἐν τῷ ἀφθάρτῳ τοῦ πραέως καὶ ἡσυχίου πνεύματος, ὅ ἐστιν ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ πολυτελές..
4.Λουκ 20, 46 Προσέχετε ἀπὸ τῶν γραμματέων τῶν θελόντων περιπατεῖν ἐν στολαῖς καὶ φιλούντων ἀσπασμοὺς ἐν ταῖς ἀγοραῖς καὶ πρωτοκαθεδρίας ἐν ταῖς συναγωγαῖς καὶ πρωτοκλισίας ἐν τοῖς δείπνοις,.
5.Ματθ 10, 10 μὴ πήραν εἰς ὁδὸν μηδὲ δύο χιτῶνας μηδὲ ὑποδήματα μηδὲῥάβδον· ἄξιος γὰρ ἐστιν ὁ ἐργάτης τῆς τροφῆς αὐτοῦ.
6.Β΄Κορ 11, 27 ἐν κόπῳ καὶ μόχθῳ, ἐν ἀγρυπνίαις πολλάκις, ἐν λιμῷ καὶ δίψει,ἐν νηστείαις πολλάκις, ἐν ψύχει καὶ γυμνότητι·
7.Ματθ 6, 25 Διὰ τοῦτο λέγω ὑμῖν, μὴ μεριμνᾶτε τῇ ψυχῇ ὑμῶν τί φάγητε καὶ τίπίητε, μηδὲ τῷ σώματι ὑμῶν τί ἐνδύσησθε· οὐχὶ ἡ ψυχὴ πλεῖόν ἐστιν τῆς τροφῆς καὶ τὸ σῶμα τοῦ ἐνδύματος; 26 ἐμβλέψατε εἰς τὰ πετεινὰ τοῦ οὐρανοῦ, ὅτι οὐσπείρουσιν οὐδὲ θερίζουσιν οὐδὲ συνάγουσιν εἰς ἀποθήκας, καὶ ὁ πατὴρ ὑμῶν ὁοὐράνιος τρέφει αὐτά· οὐχ ὑμεῖς μᾶλλον διαφέρετε αὐτῶν; 27 τίς δὲ ἐξ ὑμῶν μεριμνῶν δύναται προσθεῖναι ἐπὶ τὴν ἡλικίαν αὐτοῦ πῆχυν ἕνα; 28 καὶ περὶἐνδύματος τί μεριμνᾶτε; καταμάθετε τὰ κρίνα τοῦ ἀγροῦ πῶς αὐξάνει· οὐ κοπιᾷοὐδὲ νήθει· 29 λέγω δὲ ὑμῖν ὅτι οὐδὲ Σολομὼν ἐν πάσῃ τῇ δόξῃ αὐτοῦπεριεβάλετο ὡς ἓν τούτων.
8.Δαν 7, 9 ἐθεώρουν ἕως ὅτου οἱ θρόνοι ἐτέθησαν, καὶ παλαιὸς ἡμερῶνἐκάθητο, καὶ τὸ ἔνδυμα αὐτοῦ λευκὸν ὡσεὶ χιών, καὶ ἡ θρὶξ τῆς κεφαλῆς αὐτοῦὡσεὶ ἔριον καθαρόν, ὁ θρόνος αὐτοῦ φλὸξ πυρός, οἱ τροχοὶ αὐτοῦ πῦρ φλέγον·.Αποκ 1, 14 ἡ δὲ κεφαλὴ αὐτοῦ καὶ αἱ τρίχες λευκαὶ ὡς ἔριον λευκόν, ὡς χιών, καὶ οἱ ὀφθαλμοὶ αὐτοῦ ὡς φλὸξ πυρός,
9.Αποκ 6, 11 καὶ ἐδόθη αὐτοῖς ἑκάστῳ στολὴ λευκή, καὶ ἐρρέθη αὐτοῖς ἵναἀναπαύσωνται ἔτι χρόνον μικρόν, ἕως πληρώσωσι καὶ οἱ σύνδουλοι αὐτῶν καὶ οἱἀδελφοὶ αὐτῶν οἱ μέλλοντες ἀποκτέννεσθαι ὡς καὶ αὐτοί.
10.Όλες οι απόψεις του Κλήμεντος Ρώμης βρίσκονται στο έργο του Παιδαγωγός, βιβλίο 2 κεφ.10 και βιβλίο 3.κεφ. 11.
11.Όροι κατὰ πλάτος 22,Ε.Π.Ε,8,288.
12.Λαυσαїκή Ιστορία 52,PG 34,1139.
13.Επιστολή 146,PG 66,1544.
14.PG 90,481.
15.Επίσκεψις 90,PG 135,804. «Ὡς γὰρ ἐν νυκτὶ παρρησιάζονται εἰς φαῦσιν , οὕτω καὶ ἐν τοῖς ἱεροῖς μελαμφόροις ὀφείλεται παμφαίνειν ἡ πρὸς ἀλήθειαν φωτοειδής ἀρετὴ»
16.Αυτόθι 98,PG 135,80. «Ὥστε σὺ μὲν φῶς αὐτόχρημα ὀφείλεις εἶναι, περὶ δὲσὲ κρύψις τοιαύτη ἔσται μιμήσει Θεοῦ, οὗ κύκλῳ νεφέλης καὶ γνόφου»