Η Θεσσαλονίκη δέχτηκε πολλαπλές επιδρομές από Γότθους, Νορμανδούς,
Σαρακηνούς, Βενετούς, Οθωμανούς, Άραβες και Σλάβους. Η οχύρωσή της, που
ήταν επιτακτική, άρχισε κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο.
Τα τείχη με τη μορφή
που ξέρουμε σήμερα χρονολογούνται από τη Βυζαντινή περίοδο, τέλη του
4ου αρχές 5ου αιώνα, επί αυτοκρατορίας του Μεγάλου Θεοδοσίου
(379-395μ.Χ).
Η περιτείχιση
Τα λείψανα των ελληνιστικών χρόνων και μετέπειτα των ρωμαϊκών ενσωματώθηκαν με τα βυζαντινά και επεκτάθηκαν σε περίμετρο 8χλμ. Το σχήμα τους ήταν ένα ακανόνιστο τραπέζιο και σήμερα σώζονται περίπου τα 4χλμ.
Η περιτείχιση της Θεσσαλονίκης ξεκινάει από τον Λευκό Πύργο από τα ανατολικά, από την οδό Μητροπόλεως και Καλαποθάκη. Ανεβαίνει από τα δικαστήρια προς την οδό Ειρήνης και Αγίου Δημητρίου, η Ληταία Πύλη, συνεχίζει στις παρυφές του σημερινού δήμου Νεάπολης-Συκεών και κορυφώνεται στο Επταπύργιο, το στέμμα της πόλης, το οποίο κατασκευάστηκε κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο.
Τα τείχη είχαν ύψος έως και 15 μέτρα και πάχος 2,5 έως 4,5 μέτρα. Είναι κατασκευασμένα από πέτρες και τούβλα, ενώ ενδιάμεσα υπάρχουν ζώνες με πλίνθους.
Μπροστά στο κυρίως τείχος υπήρχε το προτείχισμα, ίχνη του οποίου διακρίνουμε ακόμα στην πλατεία Σιντριβανίου, η Κασσανδρεώτικη Πύλη, και στην πλατεία Δημοκρατίας, η Χρυσή Πύλη.
Τα σύμβολα των τειχών
Τα τείχη ήταν διακοσμημένα με σταυρούς, γεωμετρικά σχήματα, κοσμήματα και ημικυκλικά τόξα, ενώ σε κάποια σημεία εντοιχίστηκαν σπασμένα αγάλματα ή χρησιμοποιήθηκαν μάρμαρα από μνημεία και επιτύμβιες στήλες, κάτι που βλέπουμε στο δυτικό τείχος.\
Θεωρούνταν θεοφρούρητα για τους βυζαντινούς και γι’ αυτό με μια προσεκτική ματιά μπορεί κανείς να διακρίνει σχηματισμένους σταυρούς, χριστιανικά σύμβολα.
«Χριστός Χριστιανοίς Χαρίζεται Χάριν», (δηλαδή: Στους Χριστιανούς ο Χριστός χαρίζει τη χάρη του).
Από την περιτείχιση της πόλης σήμερα σώζονται περίπου 60 πύργοι, όπως ο τετραγωνικός πύργος του Ορμίσδα στα ανατολικά τείχη και ο πολυγωνικός του Τοπ Χανέ στο νοτιοδυτικό άκρο των τειχών.
Το τοπόσημο της Θεσσαλονίκης, ο Λευκός Πύργος, χτίστηκε στη θέση παλιού βυζαντινού πύργου κατά την Οθωμανική περίοδο, όπως και ο Πύργος της Αλύσεως, ή αλλιώς Πύργος Τριγωνίου και τους χαρακτηρίζει το κυκλικό σχήμα.
Η κατεδάφιση
Κατά την Οθωμανική περίοδο τα τείχη κατεδαφίστηκαν και η πόλη, που μέχρι τότε δραστηριοποιούνταν μέσα στα τείχη, άρχισε να αναπτύσσεται και εκτός των τειχών.
Τα τείχη γκρεμίστηκαν σταδιακά στο πλαίσιο των μεταρρυθμίσεων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας την περίοδο 1870-1880 και έκτοτε η Θεσσαλονίκη άλλαξε χαρακτήρα, ανάσανε και εκσυγχρονίστηκε.
Αρχικά κατεδαφίστηκε ολόκληρο το θαλάσσιο τείχος και τα υλικά της κατεδάφισης χρησιμοποιήθηκαν για επιχωμάτωση και κατασκευή της σημερινής «παλιάς παραλίας». Αργότερα κατεδαφίστηκε ένα μεγάλο τμήμα του ανατολικού τείχους από τον Λευκό Πύργο ως την Κασσανδρεώτικη Πύλη (Σιντριβάνι) και ένα μεγάλο κομμάτι του δυτικού.
Οι επιγραφές
Τα τείχη «αφηγούνται» την ιστορία τους και αυτό φαίνεται από τις επιτοίχιες επιγραφές που σώζονται μέχρι σήμερα.
Χαρακτηριστική
είναι η ανορθόγραφη επιγραφή στον ορθογώνιο πύργο απέναντι από τη Μονή
Βλατάδων, που συνέδεε το δυτικό τείχος της Ακρόπολης με το ενδιάμεσο
τείχος. Οι επιγραφές είναι του 12ου αιώνα και αναφέρονται στον Ανδρόνικο
Λαπαρδά και στον Μιχαήλ Προσούχ, πρόσωπα γνωστά της εποχής των
Κομνηνών.
ΠΗΡΓΟΣ ΤΟΥ ΠΑΝ(Σ)ΕΒΑΣΤΟΥ ΣΕΒΑΣΤΟΥ ΚΕ ΜΕΓΑΛΟΥ ΧΑΡΤΟΥΛΑΡΗΟΥ ΚΗΡΩ ΝΔΡΟ(ΝΙ)ΚΩ ΤΩ ΛΑΠΑΡΔΑ
Και …ΟΙΣ ΤΑΠΕ(Ι)ΝΟΣ ΚΕ ΔΟΥΛΟΣ ΤΟΥ ΛΑΠΑΡΔΑ
ΜΗΧΑΗΛ ΠΡΟΣΟΧ.
Ανάλογες επιγραφές υπάρχουν και στον τριγωνικό πύργο του Μανουήλ Παλαιολόγου στα βόρεια τείχη της Ακρόπολης, 1230-1232 μ.Χ., αλλά και στην πύλη των ανατολικών τειχών, η οποία ήταν αφιερωμένη στην αυτοκράτειρα Άννα Παλαιολογίνα, το 1355μ.Χ.