Να διευκρινίσουμε εδώ ότι ο εσπερινός είναι μια εκκλησιαστική τελετή (μια «ακολουθία», όπως λέμε), που γίνεται το απόγευμα («εσπέρα» = δύση, δηλ. η δύση του ηλίου). Προπαντός γίνεται οπωσδήποτε της παραμονής μιας εορτής, όπως και κάθε Σάββατο απόγευμα, που είναι η παραμονή της Κυριακής, δηλαδή της εβδομαδιαίας μας εορτής (κάθε Κυριακή είναι ένα «μικρό Πάσχα», επειδή αυτή είναι η μέρα της ανάστασης του Χριστού, γι’ αυτό και ονομάστηκε Κυριακή, δηλ. ημέρα του Κυρίου). Όπως ο εσπερινός είναι η προετοιμασία για τη θεία λειτουργία που πρόκειται να πραγματοποιηθεί την επόμενη μέρα, κατά τη διάρκειά του διαβάζονται αποσπάσματα από την Παλαιά Διαθήκη, που είναι η προετοιμασία για τον ερχομό του Χριστού στη γη. Στη λειτουργία δεν διαβάζουμε Παλαιά Διαθήκη, αλλά μόνο την Καινή Διαθήκη (το ευαγγέλιο και κάποιο απόσπασμα από άλλο βιβλίο της Καινής Διαθήκης), διότι η θεία λειτουργία είναι ο ίδιος ο ερχομός του Χριστού στη γη, που κορυφώνεται με το μυστήριο της θείας κοινωνίας.
Λοιπόν, την παραμονή της εορτής των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, στον εσπερινό που τελείται το απόγευμα της 20ής Μαΐου, διαβάζονται, όπως συνήθως, τρία προφητικά αναγνώσματα. Το ένα είναι από το βιβλίο της Παλαιάς Διαθήκης «Γ΄ Βασιλειών» (κεφάλαιο 8, στίχοι 22-30) και μιλάει για την προσευχή του βασιλιά Σολομώντα προς τον Θεό, αφού είχε χτίσει στα Ιεροσόλυμα τον περίφημο ναό του. Ο ναός αυτός καταστράφηκε μερικούς αιώνες αργότερα, στη συνέχεια ξαναχτίστηκε και τελικά καταστράφηκε το 70 μ.Χ. από τους Ρωμαίους. Όμως ο Μέγας Κωνσταντίνος οικοδόμησε στην Ιερουσαλήμ έναν νέο ναό, τον Ναό της Αναστάσεως του Ιησού Χριστού, στον οποίο περιέκλεισε τον βράχο του Γολγοθά και τον πανάγιο Τάφο. Έτσι, σύμφωνα με εμάς τους χριστιανούς, εκπληρώθηκαν οι προφητείες που έλεγαν ότι, όταν θα έρθει ο Μεσσίας (ο θεόσταλτος βασιλιάς που περίμεναν οι Εβραίοι, δηλαδή ο Χριστός), τα διάφορα έθνη του θα λατρεύουν τον αληθινό Θεό στον ναό Του στην Ιερουσαλήμ.
Οι Εβραίοι (Ιουδαίοι), οι οποίοι, στη συντριπτική τους πλειοψηφία δεν παραδέχονται ότι ο «Χριστός» (δηλ. ο αναμενόμενος βασιλιάς τους) ήταν ο Ιησούς από τη Ναζαρέτ, αλλά περιμένουν ακόμη και σήμερα έναν άλλο «βασιλιά», πιστεύουν πως όταν θα έρθει εκείνος που υποτίθεται ότι θα είναι ο «αληθινός Μεσσίας», θα χτίσει ξανά τον Ναό του Σολομώντα και θα εκπληρωθούν οι προφητείες. Οι χριστιανοί όμως είμαστε βέβαιοι ότι οι προφητείες εκπληρώθηκαν ήδη και εκπληρώνονται διαρκώς, διότι στα Ιεροσόλυμα όντως έχει χτιστεί ο σπουδαίος και ιστορικός ναός του αληθινού Θεού, εκείνος που έχτισε τον 4ο αιώνα μ.Χ. εξ ονόματος του Χριστού ο άγιος Κωνσταντίνος, στον τόπο όπου ο Χριστός σταυρώθηκε, ετάφη και αναστήθηκε.
Πράγματι, στον ναό αυτόν έρχονται και λατρεύουν τον αληθινό Θεό άνθρωπο από όλη τη γη, από πολλά έθνη, και μάλιστα – ακριβώς όπως έλεγαν οι προφητείς – αυτά τα έθνη και οι βασιλείς τους έφεραν στην Ιερουσαλήμ κατά καιρούς πολλά από τα πλούτη τους, ενώ τα γκρεμισμένα από τους Ρωμαίους τείχη της τα έχτισαν «αλλογενείς» (ξένοι), οι οποίοι λατρεύουν εκεί τον αληθινό Θεό, και η Ιερουσαλήμ έγινε το πνευματικό κέντρο του κόσμου και δοξάστηκε (πνευματικά) όσο ποτέ άλλοτε.
Αυτά τα τελευταία λόγια βρίσκονται στις δύο άλλες προφητείες του εσπερινού της συγκεκριμένης εορτής, που προέρχονται από το βιβλίο του προφήτη Ησαΐα, κεφάλαιο 61, στίχος 11, μέχρι τον στίχο 5 του κεφ. 62 το ένα ανάγνωσμα, και από το κεφάλαιο 60, στίχοι 1-16, το δεύτερο.
Είναι χαρακτηριστικό ότι εκεί αναφέρεται ότι η Ιερουσαλήμ δεν θα χαρακτηρίζεται πια «Εγκαταλελειμένη» και «Έρημος» (όπως την κατάντησαν οι Ρωμαίοι το 70 μ.Χ.), αλλά «Θέλημα εμόν» (θέλημα του Θεού δηλαδή) και «Οικουμένη». Φυσικά τα ονόματα αυτά έχουν συμβολικό χαρακτήρα και δεν είναι απαραίτητο να χρησιμοποιούνταν από τους ανθρώπους ως ονόματα του τόπου, αλλά η λέξη «Οικουμένη» (δηλ. κατοικημένη) χρησιμοποιήθηκε στη βυζαντινή αυτοκρατορία για ολόκληρη την επικράτειά της και γενικά για όπου κατοικούσαν τουλάχιστον χριστιανοί. Είναι λοιπόν ένας όρος που συναντούμε τις ρίζες του στην Αγία Γραφή. Εξάλλου, η προφητεία λέει ότι οι βασιλείς της γης θα χρησιμοποιούν «το όνομα της Ιερουσαλήμ το καινούργιο», το οποίο θα της έχει δώσει ο Κύριος, και όντως ο Μέγας Κωνσταντίνος της άλλαξε όνομα: της αποκατέστησε το αρχαίο και ιερό της όνομα (Ιερουσαλήμ), ενώ ο αυτοκράτορας Αδριανός το 134 μ.Χ. την είχε ονομάσει Αιλία Καπιτωλίνα.
Λοιπόν, ας διαβάσουμε τα αναγνώσματα, όπως ακριβώς περιλαμβάνονται στο Μηναίο του Μαΐου, δηλαδή στο εκκλησιαστικό βιβλίο, από το οποίο λαμβάνονται οι ύμνοι και τα αναγνώσματα των εορτών του Μαΐου (υπάρχουν 12 Μηναία, ένα για κάθε μήνα, όπως λέει και το όνομά τους).
Ο αρχικός ναός της Αναστάσεως (μακέτα, από εδώ)
Το άρθρο μας θα ολοκληρωθεί μετά τα τρία κείμενα.
Βασιλειῶν Γ’ τὸ Ἀνάγνωσμα
Ἔστη Σολομῶν κατὰ πρόσωπον τοῦ θυσιαστηρίου Κυρίου, ἐνώπιον πάσης ἐκκλησίας Ἰσραήλ, καὶ διεπέτασε τὰς χεῖρας αὐτοῦ εἰς τὸν οὐρανόν, καὶ εἶπε· Κύριε ὁ Θεός Ἰσραήλ, οὐκ ἔστιν ὡς σὺ Θεὸς ἐν τῷ οὐρανῷ ἄνω, καὶ ἐπὶ τῆς γῆς κάτω. Εἰ ὁ οὐρανὸς τοῦ οὐρανοῦ οὐκ ἀρκέσουσί σοι, πῶς ὁ οἶκος οὗτος, ὃν ᾠκοδόμησα τῷ ὀνόματί σου; Πλὴν καὶ ἐπιβλέψεις ἐπὶ τὴν δέησιν μου, Κύριε ὁ Θεός, Ἰσραήλ, ἀκούειν τῆς δεήσεως καὶ τῆς προσευχῆς, ἧς ὁ δοῦλός σου προσεύχεται ἐνώπιόν σου σήμερον πρὸς σέ, τοῦ εἶναι τοὺς ὀφθαλμούς σου ἀνεῳγμένους εἰς τὸν οἶκον τοῦτον, ἡμέρας καὶ νυκτός, εἰς τὸν τόπον, ὃν εἶπας, ἔσται τὸ ὄνομά μου ἐκεῖ, τοῦ εἰσακούειν τῆς προσευχῆς, ἧς προσεύχεται ὁ δοῦλός σου εἰς τὸν τόπον τοῦτον. Καὶ εἰσακούσῃ τῆς δεήσεως τοῦ δούλου σου καὶ τοῦ λαοῦ σου, Ἰσραήλ, ὅσα ἂν προσεύξωνται εἰς τὸν τόπον τοῦτον καὶ σὺ εἰσακούσῃ ἐν τῷ τόπῳ τῆς κατοικήσεώς σου ἐν τῷ οὐρανῷ, καὶ ποιήσεις, καὶ ἵλεως ἔσῃ.
Προφητείας Ἡσαΐου τὸ Ἀνάγνωσμα
Ἀγαλλιάσθω ἡ ψυχή μου ἐπὶ τῷ Κυρίῳ· ἐνέδυσε γάρ με ἱμάτιον σωτηρίου, καὶ χιτῶνα εὐφροσύνης. Ὡς νυμφίῳ περιέθηκέ μοι μίτραν, καὶ ὡς νύμφην κατεκόσμησέ με κόσμῳ. Καὶ ὡς γῆ αὔξουσα τὸ ἄνθος αὐτῆς, καὶ ὡς κῆπος τὰ σπέρματα αὐτοῦ ἐκφύει, οὕτως ἀνατελεῖ Κύριος δικαιοσύνην, καὶ ἀγαλλίαμα ἐναντίον πάντων τῶν ἐθνῶν. Διὰ Σιὼν οὐ σιωπήσομαι, καὶ διὰ Ἱερουσαλὴμ οὐκ ἀνήσω, ἕως ἂν ἐξέλθῃ ὡς φῶς ἡ δικαιοσύνη μου, τὸ δὲ σωτήριόν μου ὡς λαμπὰς καυθήσεται. Καὶ ὄψονται τὰ ἔθνη τὴν δικαιοσύνην σου, καὶ πάντες οἱ βασιλεῖς τῆς γῆς τὴν δόξαν σου, καὶ καλέσουσι τὸ ὄνομά σου τὸ καινόν, ὃ ὁ Κύριος ὀνομάσει αὐτό, καὶ ἔσῃ στέφανος κάλλους ἐν χειρὶ Κυρίου, καὶ διάδημα βασιλείας ἐν χειρὶ Θεοῦ σου. Καὶ οὐκ ἔτι κληθήσῃ Καταλελειμμένη, καὶ ἡ γῆ σου οὐκ ἔτι κληθήσεται, Ἔρημος· σοὶ γὰρ κληθήσεται, Θέλημα ἐμόν, καὶ τῇ γῇ σου, Οἰκουμένη, ὅτι εὐδοκήσει Κύριος ἐν σοί, καὶ ἡ γῆ σου συνοικισθήσεται. Καὶ ὡς συνοικῶν νεανίσκος παρθένῳ, οὕτω κατοικήσουσιν οἱ υἱοί σου, καὶ ἔσται ὃν τρόπον εὐφρανθήσεται νυμφίος ἐπὶ νύμφῃ, οὕτως εὐφρανθήσεται Κύριος ἐπὶ σοί.
Προφητείας Ἡσαΐου τὸ Ἀνάγνωσμα
Φωτίζου, φωτίζου, Ἱερουσαλήμ· ἥκει γάρ σου τὸ φῶς, καὶ ἡ δόξα Κυρίου ἐπὶ σὲ ἀνατέταλκεν. Ἰδοὺ σκότος καλύψει γῆν, καὶ γνόφος ἐπὶ ἔθνη, ἐπὶ σὲ δὲ φανήσεται Κύριος, καὶ ἡ δόξα αὐτοῦ ἐπὶ σὲ ὀφθήσεται. Καὶ πορεύσονται βασιλεῖς τῷ φωτί σου, καὶ ἔθνη τῇ λαμπρότητί σου. Ἆρον κύκλῳ τοὺς ὀφθαλμούς σου, καὶ ἴδε συνηγμένα τὰ τέκνα σου, ἥκασι πάντες οἱ υἱοί σου μακρόθεν, καὶ αἱ θυγατέρες σου ἐπ’ ὤμων ἀρθήσονται. Τότε ὄψει, καὶ χαρήσῃ καὶ φοβηθήσῃ, καὶ ἐκστήσῃ τῇ καρδίᾳ ὅτι μεταβαλεῖ εἰς σὲ πλοῦτος θαλάσσης, καὶ ἐθνῶν καὶ λαῶν. Καὶ ἥξουσί σοι ἀγέλαι καμήλων, καὶ καλύψουσί σε κάμηλοι Μαδιὰμ καὶ Γεφάρ. Πάντες ἐκ Σαβᾶ ἥξουσι, φέροντες χρυσίον, καὶ λίβανον οἴσουσί σοι, καὶ λίθον τίμιον καὶ τὸ σωτήριον Κυρίου εὐαγγελιοῦνται. Καὶ πάντα τὰ πρόβατα Κηδὰρ συναχθήσονται, καὶ κριοὶ Ναβαιώθ ἥξουσί σοι, καὶ ἀνενεχθήσονται δεκτὰ ἐπὶ τὸ θυσιαστήριόν μου, καὶ ὁ οἶκος τῆς προσευχῆς μου δοξασθήσεται.
Τῖνες οἵ δε ὡς νεφέλαι πέτανται, καὶ ὡσεὶ περιστεραὶ σὺν νεοσσοῖς; Ἐμὲ νῆσοι ὑπέμειναν καὶ πλοῖα Θαρσεῖς ἐν πρώτοις ἀγαγεῖν τὰ τέκνα σου μακρόθεν καὶ τὸ ἀργύριον καὶ τὸ χρυσίον αὐτῶν μέτ’ αὐτῶν, διὰ τὸ ὄνομα Κυρίου τὸ ἅγιον, καὶ διὰ τὸ τὸν ἅγιον τοῦ Ἰσραὴλ ἔνδοξον εἶναι. Καὶ οἰκοδομήσουσιν ἀλλογενεῖς τὰ τείχη σου, καὶ οἱ βασιλεῖς αὐτῶν παραστήσονταί σοι· διὰ γὰρ ὀργήν μου ἐπάταξά σε, καὶ διὰ ἔλεός μου ἠγάπησά σε. Καὶ ἀνοιχθήσονται αἱ πύλαι σου διὰ παντός, ἡμέρας καὶ νυκτὸς οὐ κλεισθήσονται, εἰσαγαγεῖν πρὸς σὲ δύναμιν ἐθνῶν, καὶ βασιλεῖς αὐτῶν ἀγομένους. Τὰ γὰρ ἔθνη καὶ οἱ βασιλεῖς, οἵ τινες οὐ δουλεύσουσί σοι, ἀπολοῦνται, καὶ τὰ ἔθνη ἐρημίᾳ ἐρημωθήσονται. Καὶ ἡ δόξα τοῦ Λιβάνου πρὸς σὲ ἥξει ἐν κυπαρίσσῳ καὶ πεύκῃ καὶ κέδρῳ ἅμα, δοξάσαι τὸν τόπον τὸν ἅγιόν μου, καὶ τὸν τόπον τῶν ποδῶν μου δοξάσω. Καὶ πορεύσονται πρὸς σὲ δεδοικότες υἱοὶ τῶν ταπεινωσάντων σε καὶ παροξυνάντων σε, καὶ προσκυνήσουσιν ἐπὶ τὰ ἴχνη τῶν ποδῶν σου πάντες οἱ παροξύναντές σε, καὶ κληθήσῃ Πόλις Κυρίου Σιών, τοῦ Ἁγίου Ἰσραήλ, διὰ τὸ γεγενῆσθαί σε ἐγκαταλελειμμένην καὶ μεμισημένην, καὶ οὐκ ἦν ὁ βοηθῶν σοι. Καὶ θήσω σε ἀγαλλίαμα αἰώνιον, εὐφροσύνην γενεαῖς γενεῶν. Καὶ θηλάσεις γάλα ἐθνῶν, καὶ πλοῦτον βασιλέων φάγεσαι, καὶ γνώσῃ, ὅτι ἐγὼ Κύριος ὁ σῴζων σε, καὶ ἐξαιρούμενός σε ὁ Θεὸς Ἰσραήλ.