[Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του παρόντος άρθρου εδράζεται στην ταυτότητα του οργάνου που το δημοσιεύει και την ιδιότητα του συντάκτη του, αμφότερων συνδεομένων με το αμερικανικό Συμβούλιο Διεθνών Σχέσεων, « δεξαμενή σκέψης» στον πυρήνα του «Βαθέως Κράτους», με ισχυρούς δεσμούς συγγένειας με βρετανικό προγονικό θεσμό. Ο Στήβεν Κουκ είναι ειδικός σε θέματα Μέσης Ανατολής και Αφρικής, συνεργάτης του Συμβουλίου και συγγραφέας. Το κείμενό του παρουσιάζει τον αμερικανικό προβληματισμό ενώπιον του τουρκικού αινίγματος]
Μετάφραση/εισαγωγή Μιχαήλ Στυλιανού
Από το 2019, ειδικοί της Τουρκίας, δημοσιογράφοι και δημοσκόποι παρακολουθούν τις τουρκικές γενικές εκλογές που έχουν προγραμματιστεί για το 2023. Αυτό οφείλεται πιθανώς στο γεγονός ότι το κυβερνών Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) υπέστη ταπεινωτικές ήττες των υποψηφίων δημάρχων του στα σημαντικότερα πληθυσμιακά κέντρα της Τουρκίας, συμπεριλαμβανομένης της Κωνσταντινούπολης, στις τοπικές εκλογές του 2019. Τακτικές δημοσκοπήσεις μετά από αυτές τις εκλογές αποκαλύπτουν ότι η δημοτικότητα του ΑΚΡ είναι χαμηλή, ακόμα και όταν διατηρεί επιρροή στους πολιτικούς θεσμούς της Τουρκίας και στα ΜΜΕ. Ανεπίσημα, φαίνεται ότι ο Πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν έχει εξαντλήσει την αποδοχή του, ειδικά μεταξύ των νέων.
Ο Ερντογάν μπορεί πράγματι να είναι ευάλωτος ενόψει του 2023 – αλλά όχι απαραίτητα με τον τρόπο που σκέφτονται οι περισσότεροι άνθρωποι. Υπάρχουν ενδείξεις ότι μπορεί να είναι πολύ άρρωστος για να θέσει υποψηφιότητα για επανεκλογή.
Τους τελευταίους μήνες, έχει εμφανιστεί μια σειρά βίντεο στα οποία ο Τούρκος ηγέτης δεν φαίνεται καλά. Ορισμένα από αυτά δεν είναι τόσο καθαρά όσο άλλα, αλλά, συνολικά, εγείρουν ορισμένα προφανή ερωτήματα σχετικά με την υγεία του Ερντογάν. Σε ένα κλιπ, για παράδειγμα, ο πρόεδρος φαίνεται να χρειάζεται τη βοήθεια της συζύγου του και ενός συνοδού καθώς προσπαθεί να ανέβει μια σειρά σκαλοπατιών. Σε ένα άλλο, φαίνεται να σέρνει τα πόδια του και να δυσκολεύεται να περπατήσει στο Anitkabir, το μαυσωλείο του ιδρυτή της Τουρκίας Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ. Και, σε ένα βίντεο που έτυχε σημαντικής προσοχής τον περασμένο Ιούλιο, ο Ερντογάν φαίνεται να σβήνει και να μπερδεύει τα λόγια του κατά τη διάρκεια τηλεοπτικού εορταστικού χαιρετισμού προς τα μέλη του ΑΚΡ.
Μερικές φορές, φαινόταν αρκετά αδυνατισμένος. Παράλληλα με αυτό το βίντεο υπάρχουν φήμες για την υγεία του προέδρου – συμπεριλαμβανομένων ιστοριών που λένε ότι αντιμετωπίζει αυξανόμενη απώλεια μνήμης, περιόδους αναπνευστικών προβλημάτων, σύγχυση, έμετο και ότι του έγινε εμφύτευση εσωτερικού απινιδωτή. Σύμφωνα με αυτές τις ίδιες μαρτυρίες, ο πρόεδρος αύξησε τον αριθμό των γιατρών γύρω του, μείωσε τις συναντήσεις με τον Τύπο και παίρνει παυσίπονα πριν από δημόσιες εκδηλώσεις.
Φυσικά, αυτές οι φήμες επαναλαμβάνονται συχνότερα από ανθρώπους εκτός Τουρκίας ή περισσότερα από μερικά βήματα μακριά από τον εσωτερικό κύκλο του προέδρου, οπότε οι ισχυρισμοί για τον επερχόμενο θάνατο του Ερντογάν μπορεί απλά να είναι ανακριβείς. Επειδή σε άλλα βίντεο, έχει φανεί απολύτως καλά. Όταν εμφανίστηκε στο «Ενώπιον του ΄Εθνους» στις 26 Σεπτεμβρίου, φαινόταν ίσως όχι τόσο εύρωστος όσο ήταν κάποτε, αλλά είναι 67 χρόνων – όχι γέρος, αλλά ούτε νέος – και βρίσκεται στην εξουσία για περισσότερα από 18 χρόνια, γεγονός που πρέπει να έχει κόστος.
Δεν είναι ποτέ καλή ιδέα να γίνονται ιατρικές κρίσεις από μακριά, ειδικά αν κάποιος δεν είναι γιατρός. Αλλά ας αναστείλουμε την κρίση για μια στιγμή και να παίξουμε ένα πείραμα σκέψης: Τι θα γίνει αν ο Ερντογάν είναι αρκετά άρρωστος; Τι θα συμβεί αν είτε από ασθένεια είτε από θάνατο δεν μπορεί να θέσει υποψηφιότητα για επανεκλογή το 2023;
Σύμφωνα με το άρθρο 106 του Τουρκικού Συντάγματος, ο Αντιπρόεδρος Φουάτ Οκτάι θα αναλάβει τις ευθύνες και τις εξουσίες που κατέχει τώρα ο Ερντογάν μέχρι τη διεξαγωγή εκλογών (σε 45 ημέρες) και την ορκωμοσία νέου προέδρου. Αυτό είναι αρκετά απλό και τυπικό. Αναλυτές της Τουρκίας έχουν υποθέσει εδώ και καιρό ότι σε μια Τουρκία μετά τον Ερντογάν, το ΑΚΡ θα διασπαστεί με τρόπους που θα ανοίξουν το δρόμο για ανταγωνιστικές εκλογές οι οποίες θα μπορούσαν να κερδηθούν από οποιονδήποτε από τους πολιτικούς της αξιωματικής αντιπολίτευσης της Τουρκίας. Ίσως θα μπορούσε να είναι ο Εκρέμ Ιμάμογλου, ο οποίος νίκησε έναν πρώην πρωθυπουργό του ΑΚΡ (δύο φορές) για να γίνει δήμαρχος της Ιστανμπούλ. Ο ομόλογός του στην Άγκυρα, Μανσούρ Γιαβάς, είναι ένας τρομερός πολιτικός. Και μετά είναι η Μεράλ Ακσενέρ, αρχηγός του Καλού Κόμματος, με τη φήμη ότι είναι σκληρή σαν πέτρα.
Υπάρχουν εύλογα σενάρια στα οποία ο Ιμάμογλου, ο Γιαβάς ή η Ακσενέρ θα γίνουν ο επόμενος πρόεδρος της Τουρκίας, αλλά η υπόθεση στην οποία στηρίζεται οποιαδήποτε από τις νίκες τους είναι η επιστροφή στη λεγόμενη κανονική πολιτική μετά τον Ερντογάν. Είναι δυνατόν, αλλά υπάρχουν λόγοι σκεπτικισμού. Πρώτον, θα πρέπει να έχει γίνει μέχρι τώρα αντιληπτό ότι ο Ερντογάν, μέσω του ΑΚΡ, είτε έχει αδειάσει είτε έχει κάμψει τους πολιτικούς θεσμούς της Τουρκίας στη θέλησή του. Σε αυτό το πλαίσιο, είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς ότι οι εκλογές που διοργανώνονται σε 45 ημέρες θα μπορούσαν να είναι ελεύθερες και δίκαιες. Δεύτερον, και με περισσότερες συνέπειες, είναι το γεγονός ότι κατά τη διάρκεια της διετούς θητείας του Ερντογάν, οι άνθρωποι του εσωτερικού κύκλου του ΑΚΡ έχουν γίνει πλούσιοι και ισχυροί, συχνά με αμφισβητήσιμα μέσα και πρακτικές. Φαίνεται απίθανο ότι οι αξιωματούχοι, οι επιχειρηματίες, οι προσωπικότητες των μέσων ενημέρωσης και άλλοι θα διακινδύνευαν τόσο εύκολα τα κέρδη τους υποτάσσοντας τους εαυτούς τους στην αβεβαιότητα μιας πιο δημοκρατικής πολιτικής.
Υπό αυτές τις συνθήκες, αξίζει να εξεταστεί το ενδεχόμενο ένας άλλος ισχυρός άνδρας να κυβερνήσει μια Τουρκία μετά τον Ερντογάν, ίσως σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Μεταξύ των ισχυρότερων προσωπικοτήτων στην Τουρκία, εκτός από τον Ερντογάν, είναι ο αρχηγός της υπηρεσίας πληροφοριών Χακάν Φιντάν, ο υπουργός Εθνικής Άμυνας Χουλουσί Ακάρ και ο υπουργός Εσωτερικών Σουλεϊμάν Σοϊλού. Από τους τρεις, ο Ακάρ φαίνεται να είναι ο καταλληλότερος για να αναλάβει την ηγεσία. Ο Φιντάν είναι γνωστός στους Τούρκους, αλλά λειτουργεί κυρίως πίσω από τις κλειστές πόρτες της Εθνικής Υπηρεσίας Πληροφοριών. Ο Σοϊλού είναι κατεστραμμένο εμπόρευμα, αφ’ότου ένας Τούρκος μαφιόζος ονόματι Σεντάτ Πέκερ κατήγγειλε ότι ο υπουργός Εσωτερικών ήταν διεφθαρμένος και στο κρεβάτι με το οργανωμένο έγκλημα, σε μια σειρά βίντεο στο YouTube που δημοσιεύθηκαν τους τελευταίους μήνες.
Ο Ακάρ έχει επίσης ένα πλεονέκτημα έναντι του Φιντάν ή του Σοϊλού που κανείς τους δεν θα μπορούσε να παρακάμψει: τις ένοπλες δυνάμεις. Αναλυτές έχουν την τάση να το ρόλο του στρατού στην τουρκική πολιτική από τότε που οι μεταρρυθμίσεις το 2003 και το 2004 έθεσαν τις ένοπλες δυνάμεις υπό πολιτικό έλεγχο. Το αποτυχημένο πραξικόπημα του 2016 –κατά τη διάρκεια του οποίου μεγάλος αριθμός Τούρκων, ανεξάρτητα από την πολιτική τους, απέρριψαν την επιστροφή στο στρατιωτικό σύστημα διδασκαλίας, σε συνδυασμό με τις επακόλουθες εκκαθαρίσεις του σώματος των αξιωματικών– φάνηκε να έχει σπάσει τη βούληση των διοικητών να διαδραματίσουν ρόλο στην πολιτική. Ωστόσο, ο Ακάρ, ο αρχηγός του γενικού επιτελείου κατά τη διάρκεια της απόπειρας και αργότερα υπουργός Εθνικής Άμυνας, έχει διαδραματίσει κεντρικό ρόλο στην αναδιαμόρφωση των ενόπλων δυνάμεων μετά τον Ιούλιο του 2016, η οποία μπορεί να θέσει τον στρατό σε θέση να διαδραματίσει και πάλι πολιτικό ρόλο… για την υποστήριξη του Ακάρ.
Οι ρωγμές μεγαλώνουν στο καθεστώς Ερντογάν
Η Τουρκία είναι πιο ασταθής πολιτικά σήμερα από οποιαδήποτε άλλη στιγμή τα τελευταία χρόνια.
Στα πέντε χρόνια μετά το πραξικόπημα, ο υπουργός ήταν υπεύθυνος για το διορισμό κάπου κοντά στα 65 τοις εκατό του σώματος των αξιωματικών, συμπεριλαμβανομένων εκατοντάδων στρατηγών και ενός ακόμη υψηλότερου ποσοστού μη εντεταλμένων αξιωματικών. Την εποχή που ο τουρκικός στρατός διαμόρφωνε τον εαυτό του πάνω από την πολιτική, αλλά παρόλα αυτά διατήρησε το καθήκον να παρέμβει για την προστασία του κεμαλικού συστήματος, αυτό μπορεί να μην είχε τόση σημασία. Εάν ο στρατός είχε υποταχθεί σε πολίτες μέσω κανόνων, κανονισμών και διαταγμάτων, όπως άρχισε να κάνει το ΑΚΡ από νωρίς στην εξουσία του, η επιρροή του Ακάρ στις τάξεις μπορεί να μην ήταν πρόβλημα. Ωστόσο, φαίνεται ότι ενώ οι αξιωματικοί είναι κατώτεροι των πολιτών, αυτό δεν γίνεται μέσω πολιτικών θεσμών, αλλά μέσω της προσωπικής αφοσίωσης. Οφείλουν τον βαθμό και την επιρροή τους σε δύο πολίτες: Στον Ακάρ και στον Ερντογάν. Αν ο Πρόεδρος είναι ανίκανος ή πεθάνει, αυτό αφήνει τον Ακάρ σε πολύ ισχυρή θέση.
Κάποιοι στην Ουάσιγκτον μπορεί να κοιτάξουν τον υπουργό Εθνικής Άμυνας και να πουν, «Εντάξει, δεν φαίνεται τόσο κακός. Μας φαίνεται ρεαλιστής. Μπορούμε να κάνουμε δουλειές μαζί του.» Αυτό δεν είναι παράλογη θέση, αλλά κανείς δεν πρέπει να περιμένει από τον Ακάρ να είναι φιλικός προς τις Ηνωμένες Πολιτείες. Προέρχεται ιδεολογικά από ένα παρόμοιο μέρος, όπως ο Ερντογάν. Ο υπουργός έχει επίσης συνταχθεί με μια έντονα εθνικιστική, αντιδυτική ομάδα αξιωματικών. Μεταξύ άλλων, συνωμότησαν για να τιμωρήσουν αξιωματικούς που έκοψαν τα δόντια τους στις εντολές του ΝΑΤΟ και οι οποίοι πέρασαν σημαντικό χρονικό διάστημα στην Ευρώπη ή/και στις Ηνωμένες Πολιτείες – είτε βάζοντας τους στη φυλακή (για υποτιθέμενους δεσμούς με τον αμφιλεγόμενο κληρικό Φετουλάχ Γκιουλέν) είτε κρατώντας τους μακριά από θέσεις ευθύνης. Ο Ακάρ ήταν επίσης ο αξιωματούχος που ήταν άμεσα υπεύθυνος για την επιθετική στάση της Τουρκίας στη Μεσόγειο το καλοκαίρι του 2020, η οποία έφερε την Άγκυρα αντιμέτωπη με τους συμμάχους της στο ΝΑΤΟ Ελλάδα και Γαλλία. Θα ήταν δύσκολο για τον υπουργό Άμυνας να προσεγγίσει την πολιτική ικανότητα και το χάρισμα του Ερντογάν, αλλά με την αφοσίωση του μεγαλύτερου μέρους του σώματος των αξιωματικών, δεν θα το χρειαζόταν – τουλάχιστον στην αρχή.
Φυσικά δεν υπάρχει τρόπος να γνωρίζουμε την πραγματική κατάσταση της υγείας του Ερντογάν ή ποιος μπορεί να είναι ο διάδοχός του, αλλά αναλυτές και κυβερνητικοί αξιωματούχοι δεν κερδίζουν ανάστημα υποθέτοντας ότι ο Ερντογάν θα φτάσει τις εκλογές του 2023. Εάν δεν το κατορθώσει, η τουρκική πολιτική μπορεί να επανέλθει σε κάτι που μοιάζει με το προηγούμενο καθεστώς, ή οι σχισμές στο ΑΚΡ μπορεί να παρουσιάσουν ευκαιρίες για την αντιπολίτευση, ή η χώρα μπορεί να γίνει πιο ασταθής, ή κάτι άλλο μπορεί να συμβεί. Για χρόνια, η κοινότητα εξωτερικής πολιτικής φανταζόταν ότι η Αίγυπτος θα περνούσε από τον Χόσνι Μουμπάρακ είτε στον γιο του, Γκαμάλ Μουμπάρακ είτε στον επικεφαλής πληροφοριών του, Ομάρ Σουλεϊμάν. Αποδείχθηκε ότι δεν ήταν τίποτα από τα δύο. Θα ήταν ακόμη μεγαλύτερο λάθος να αγνοήσουμε τα σημάδια ότι ο Τούρκος πρόεδρος μπορεί να επιδεινώνεται και να ελπίζουμε ενάντια στην ελπίδα ότι τα πράγματα θα τακτοποιηθούν.