Εικόνες
βγαλμένες από την Αποκάλυψη αντίκρισαν οι μοναχοί και οι κάτοικοι με το πρώτο
φως της ημέρας στο ιστορικό Μοναστήρι της Κοιμήσεως της Θεοτόκου Βαρνάκοβας
Φωκίδας. Η
ιστορική Μονή -που αποκαλείται και η
Αγία Λαύρα της Ρούμελης- ιδρύθηκε το 1077 από τον Όσιο Αρσένιο τον
Βαρνακοβίτη (επί αυτοκράτορος Μιχαήλ Ζ' Δούκα του Βυζαντίου) έχοντας
καταγράψει διαδρομή 10
αιώνων, μεταξύ αυτών και την ταραχώδη περίοδο της Άλωσης της
Κωνσταντινούπολης.
Η εικόνα ράγισε με τον τορπιλισμό της «Ελλης»
Η
εικόνα έφερε ράγισμα κατά μήκος του προσώπου τής Θεοτόκου, που σύμφωνα με
αυτόπτες μάρτυρες δημιουργήθηκε από τοπικό σεισμό στις 15 Αυγούστου 1940, την
ώρα του τορπιλισμού του αντιτορπιλικού «Έλλη» στην Τήνο. Η εικόνα, μαζί με άλλα ιστορικά κειμήλια, καταστράφηκε...
Γλίτωσε
από επιδρομές και κατακτητές, έπαιξε κομβικό ρόλο στα γεγονότα της επανάστασης
του 1821, αλλά έγινε στάχτη μέσα σε λίγες ώρες.
Με δάκρυα στα μάτια οι μοναχοί
και οι πιστοί κοιτούν τα αποκαΐδια. Η θλίψη είναι μεγάλη για την ιστορική
εικόνα της Παναγίας της Θεοτόκου που κάηκε όπως και το αντίγραφο της.
«Αποφράδα ημέρα»
Ο
Μητροπολίτης Θεόκτιστος δήλωσε συγκλονισμένος: «Είναι μία αποφράδα ημέρα. Μέσα
σε τρία χρόνια το Μοναστήρι πήρε φωτιά για δεύτερη φορά. Δυστυχώς η θαυματουργή
εικόνα κάηκε. Είμαστε συγκλονισμένοι. Ευχαριστούμε τις δυνάμεις της
πυροσβεστικής που κατέσβησαν την πυρκαγιά. Με τη δύναμη του Θεού θα δούμε τι
μπορούμε να κάνουμε από εδώ και πέρα και να διαπιστώσουμε πως πήρε πάλι φωτιά
το μοναστήρι».
Είχε καεί και το 2017
Να
σημειωθεί πως στις 29 Ιανουαρίου 2017 η Μονή είχε παραδοθεί και πάλι
στις φλόγες.
Τότε το πόρισμα των Αρχών ανέφερε πως η πυρκαγιά ξεκίνησε από τον ξύλινο
παλιό λέβητα της Μονής. Πιθανότατα άνοιξε το πορτάκι του και λόγω των
εύφλεκτων υλικών
(παλιά ξύλα) η φωτιά πήρε διαστάσεις. Τότε είχε σωθεί την τελευταία
στιγμή η εικόνα, αλλά χθες βράδυ η διάσωση της στάθηκε αδύνατη.
Η επιγραφή από το 1077
Όπως
αναφέρει η κτητορική επιγραφή, η οποία βρίσκεται στο εσωτερικό του καθολικού,
εντοιχισμένη υπεράνω της πύλης που συνδέει τον εξωνάρθηκα με τον κυρίως ναό, η
Μονή ιδρύθηκε το 1077, επί αυτοκράτορος Μιχαήλ Ζ' Δούκα (Παραπινάκη) (ο οποίος
θήτευσε το διάστημα 1071-1078) και Οικουμενικού Πατριάρχου Κοσμά Α'
Ιεροσολυμίτου (1075-1081).
Ιδρυτής της ήταν ο Όσιος Αρσένιος Βαρνακοβίτης,
μοναχός καταγόμενος από την Καρυά Δωρίδας, ο οποίος αφιέρωσε τον πρώτο ναό στο
Γενέθλιο της Θεοτόκου. Παράλληλα όμως εορταζόταν και η Κοίμηση της Θεοτόκου, η
οποία τελικά επεκράτησε ως κυρία εορτή της Μονής.
Η δράση των Κομνηνών
Επί
αυτοκράτορος Αλεξίου Α' Κομνηνού (1081-1118) και Οικουμενικού Πατριάρχου
Νικολάου Γ' Κυρδινιάτη (Γραμματικού) (1084-1111), συμπληρώνεται και
αγιογραφείται ο αρχικός ναός (το 1084[1]) και ολοκληρώνεται η κατασκευή του
μοναστικού συγκροτήματος, ενώ λίγο αργότερα (το 1148) ιδρύεται δεύτερος και
μεγαλοπρεπέστερος ναός.
Ο ίδιος ο Αλέξιος Κομνηνός περιεβλήθη το Μοναχικό Σχήμα
με το όνομα "Ακάκιος" και ετάφη μέσα στον Ναό της Παναγίας.
Στον ίδιο
Ναό ετάφη και ο Εμμανουήλ Πορφυρογέννητος, που είχε διαδεχθεί τον Ιωάννη
Ανδρόνικο και αυτός τον Αλέξιο Κομνηνό στο θρόνο.
Στη Μονή βρέθηκε επιγραφή σε
πέτρινη λάρνακα που αναφέρει τα ονόματα "Σεβαστοκράτωρ Άννα και Κωνσταντίνος"
(Κομνηνοί) Την περίοδο εκείνη η Μονή κατέχει αρκετά μετόχια στην γύρω περιοχή,
με μερικά από αυτά να προέρχονται από αφιερώσεις των Κομνηνών, γεγονός που
μαρτυρεί την ακτινοβολία της. Στις αρχές του 13ου αιώνα, όπως αναφέρεται στο
κτητορικό της Μονής για το έτος 1212, ζούσαν στη Βαρνάκοβα 96 ιερομόναχοι και
διάκονοι, ενώ η περιουσία του Μοναστηριού ήταν μεγάλη, ανάλογη του κύρους του.
Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης
Μετά
την Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους, το 1204, το Μοναστήρι
τέθηκε υπό το Δεσποτάτο της Ηπείρου (1204-1359) και παρέμεινε εντεταγμένο σε
αυτό για όσο το Δεσποτάτο υπήρχε (δηλαδή ως το 1359, οπότε και ενσωματώθηκε
ξανά στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία).
Οι
Κομνηνοί, άρχοντες του Δεσποτάτου, αγάπησαν τόσο πολύ την Παναγία τη Βαρνάκοβα,
ώστε μερικοί εξ αυτών επέλεξαν το καθολικό της Μονής ως τόπο ενταφιασμού τους.
Μάλιστα, τουλάχιστον δύο από αυτούς έγιναν μοναχοί: ο Αλέξιος, με το όνομα
Ακάκιος, ο κάποτε ηγούμενος (όπως αναφέρθηκε ήδη) και ο πατέρας του Εμμανουήλ,
με το όνομα Ματθαίος.
Το 1919, ο αρχαιολόγος Αναστάσιος Ορλάνδος ανακάλυψε τους
τάφους τους κάτω από το δάπεδο του εσωνάρθηκα, ενώ σώζονται μέχρι σήμερα στη
Μονή οι επιτύμβιες πλάκες.
Ανάλογη
με τους Κομνηνούς εύνοια προς το Μοναστήρι λέγεται πως επέδειξαν και οι
τελευταίοι αυτοκράτορες του Βυζαντίου, οι Παλαιολόγοι.
Πυρπολήθηκε το 15ο αιώνα
Μετά
το τέλος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, προς τα τέλη του 15ου αιώνα, η παράδοση
θέλει τη Μονή να πυρπολείται μερικώς και κατόπιν να γνωρίζει παρακμή.
Η
Βαρνάκοβα, πάντως, επανέρχεται στην Ιστορία λίγα χρόνια αργότερα, το 1520, όταν
ηγούμενός της αναλαμβάνει ο Όσιος Δαυίδ (1520-1532). Η Μονή γνωρίζει τότε
σημαντική ακμή: υπάρχουν μαρτυρίες πως οι μοναχοί ενδιαφέρονται για την
οργάνωση βιβλιοθήκης ενώ εκεί λειτουργεί, από τις αρχές του 16ου αιώνα
(πριν από το 1550), με κεντρική μορφή τον μοναχό διδάσκαλο Νικόδημο Καβάσιλα
(περίπου 1595-1652) και ως το 1900, περίφημο σχολείο Ελληνικών σε επίπεδο
Σχολαρχείου. Στα 1578 η μονή αριθμεί περίπου 200 μοναχούς, όπως μας πληροφορεί
ο πρωτονοτάριος του Πατριαρχείου Θεοδόσιος Ζυγομαλάς.
Το λεηλάτησαν οι Τούρκοι
Ακολουθεί
έπειτα δύσκολη περίοδος, καθώς οι Τούρκοι κλέβουν την περιουσία του
Μοναστηριού, το οποίο μετά λεηλατείται στα πλαίσια διενέξεων Τούρκων και
Βένετων (1687-1699). Σε μια περίοδο διαδοχικών εχθροπραξιών, η Βαρνάκοβα
κατορθώνει να συντηρείται χάρη αφ' ενός στη χρήση διπλωματίας του τότε
ηγουμένου Ιακώβου, αφ' ετέρου στις καλές σχέσεις της με τους Βένετους, οι
οποίοι κατείχαν ακόμη τη Ναύπακτο, κοντά στην οποία ανήκαν τα περισσότερα
κτήματά της.
Κρησφύγετο Κλεφτών και Αρματωλών
Στην
περίοδο της Τουρκοκρατίας, η Μονή διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο ως εθνικό και
πατριωτικό κέντρο. Υπήρξε κρησφύγετο-ορμητήριο πολλών Κλεφτών και Αρματωλών της
γύρω περιοχής (όπως οι Δήμος Σκαλτσάς ή Σκαλτσοδήμος, Κωνσταντάρας ή Ζαχαριάς,
Καλύβας), ενώ δεν ήταν λίγες οι περιπτώσεις που ενεπλάκη σε ένοπλη αντιπαράθεση
με τους Τούρκους, λόγω της φιλοξενίας κυνηγημένων Ελλήνων οπλαρχηγών. Σε
διάφορες μάχες της περιοχής την περίοδο της Επανάστασης του 1821 έλαβε
σημαντικό ρόλο και ο μοναχός της μονής Παρθένιος Ζωγράφος, αποκαλούμενος για τη
δράση του και «Παπαφλέσσας της Δωρίδας».
Το ανατίναξε ο Κιουταχής
Κατά
το έκτο έτος της επανάστασης (1826), λίγες εβδομάδες μετά την Έξοδο του
Μεσολογγίου, δύναμη 4.000 ανδρών του Κιουταχή, προελαύνοντας προς τα ανατολικά,
πολιορκεί την Βαρνάκοβα, όπου φιλοξενούνταν και Έλληνες που είχαν διαφύγει κατά
την Έξοδο.
Ηγούμενος είναι τότε ο Κοσμάς Θεοχάρης. Μαζί με τους μοναχούς και τα
γυναικόπαιδα, μέσα στο μοναστήρι βρίσκονται αρκετοί οπλαρχηγοί της περιοχής και
όχι μόνο (π.χ. Κίτσος Τζαβέλας). Η πολιορκία κρατάει ημέρες, ωστόσο οι Τούρκοι
αδυνατούν να καταλάβουν το μοναστήρι. Ύστερα από επανειλημμένες προσπάθειες
εκπόρθησης των οχυρώσεων του χωρίς επιτυχία, αποφασίζουν μυστικά να σκάψουν
υπόγεια, κάτω από τη Μονή, με σκοπό να την ανατινάξουν. Το μυστικό τους
προδίδεται, όμως, στους μοναχούς από έναν Αλβανό και στις 26 Μαΐου αποφασίζεται
έξοδος, η οποία και πραγματοποιείται, με απώλεια δύο μοναχών και ενός λαϊκού.
Η
Βαρνάκοβα, έπειτα, ανατινάζεται από τους Τούρκους.
Η
δυνατή πίστη των Ελλήνων, για να ξαναχτιστεί μετά από πέντε χρόνια, το 1831, με
(μάλλον προσωπική) επιχορήγηση 1.800 φοινίκων από τον Ιωάννη Καποδίστρια, ο
οποίος θεωρείται δεύτερος κτήτωρ της Ιεράς Μονής.
Ερημώθηκε το 1984
Με
τη σύσταση του νεοελληνικού κράτους, το Μοναστήρι λειτουργεί ξανά, χωρίς να
έχει την ίδια περιουσία, ούτε την ίδια έκταση, όπως άλλοτε.
Το 1984 η Μονή θα
ερημωθεί, αλλά από το 1992 και έπειτα επαναλειτουργεί από γυναίκες μοναχές, με
επικεφαλής την ηγουμένη Θεοδοσία Ανδρικοπούλου.
Το
Καθολικό της Μονής έχει ταλαιπωρηθεί στατικά από τους σεισμούς,
συμπεριλαμβανομένου αυτού του Αιγίου το 1995 και παραμένει κλειστό από το 2010,
για λόγους ασφαλείας των επισκεπτών.
Την Κυριακή 29 Ιανουαρίου 2017, από μεγάλη
πυρκαγιά που ξέσπασε περί τις 12:30 το μεσημέρι και εξαπλώθηκε ραγδαία εντός
διώρου, πολλά κτήρια του Μοναστηριού (πλην του παλαιού και του νέου ναού)
υπέστησαν μεγάλη καταστροφή, ενώ απωλέσθηκε το αρχείο τής Μονής, μαζί με πολλά
ιστορικά κειμήλια.
Στις
14 Ιουνίου του 2020 μια νέα φωτιά ξέσπασε στο μοναστήρι, καταστρέφοντας
ολοσχερώς τον νέο ναό. Από την πυρκαγιά καταστράφηκε και η ιστορική εικόνα της
Παναγίας.
Από
την κτίση της μέχρι και σήμερα, αποδίδονται στην Παναγία Βαρνάκοβα πλήθος
θαυμάτων. Μερικά από αυτά καταγράφονται στα βιβλία που εκδίδει η ίδια η Μονή.
Το Μοναστήρι είναι γνωστό σε όλη την Ελλάδα, την Κύπρο, την Ομογένεια, καθώς
και σε αρκετές Ορθόδοξες κοινότητες άλλων χωρών