Συρία, 30 Ιουλίου 634.
Oι πρώτες αψιμαχίες των Μουσουλμάνων με τους Βυζαντινούς έγιναν το 629. Αφού οι Άραβες, φανατισμένοι από την καινούργια τους πίστη, το Ισλάμ, είχαν κάνει αρκετές επιδρομές βαθιά στην Παλαιστίνη και την Συρία, ο αυτοκράτορας Ηράκλειος αποφάσισε να συγκεντρώσει μια δύναμη που θα σταματούσε μια και καλή την επικείμενη γενική εισβολή, και θα έβαζε τους Άραβες στη θέση τους.
Οι Μουσουλμάνοι θα προσπαθούσαν να καταλάβουν την Δαμασκό, σαν βάση για την κατάκτηση των βυζαντινών εδαφών στην Συρία και την Παλαιστίνη. Για τους δυο αντιπάλους, η Δαμασκός ήταν το στρατηγικό σημείο που εξασφάλιζε την ασφάλεια των επικρατειών τους. Η στρατηγική σημασία της πόλης θα οδηγούσε στην πρώτη σοβαρή ένοπλη σύγκρουση στην Συρία, που δεν ήταν αυτή της πιο γνωστής μάχης του Ιερομύακα (Γιαρμούκ) το 636, αλλά η μάχη του Αζνανταγίν το 634. (Ατζναντεϊν -Ajnadayn - معركة أجنادين)
Η μάχη του Αζνανταγίν (στην περιοχή Μπέιτ Γκουβρίν, στο σημερινό Ισραήλ) δεν ήταν η έναρξη των Αραβο-βυζαντινών πολέμων, που όπως είπαμε ξεκίνησαν σαν μια σειρά επιδρομών στα βυζαντινά εδάφη της Συρίας και της Παλαιστίνης, αλλά ήταν, ουσιαστικά, η αρχή των γεγονότων που οδήγησαν στις μεγάλες αραβικές κατακτήσεις.
Δεν γνωρίζουμε τίποτα γι αυτήν από τις βυζαντινές πηγές, αλλά μόνο αποσπασματικά από Μουσουλμανικά κείμενα, που αρκούν όμως να μας δώσουν μια καλή περιγραφή της.
Ο Ηράκλειος δεν ήταν παρών στο Αζναγιαντίν, γιατί έκρινε πως η αντιμετώπιση των Αράβων θα ήταν εύκολη υπόθεση. Ήταν πλέον και σωματικά αδύναμος, και απλά συντόνιζε τις προσπάθειες του στρατού του από την Έμεσα. Γενικά, κανείς Βυζαντινός δεν είχε καταλάβει πως το Ισλάμ ήταν μια νέα θρησκεία. Πίστευαν πως είναι άλλη μια χριστιανική αίρεση. Επίσης, ουδέποτε υπολόγισαν τους Άραβες –με βάση την ως τώρα εμπειρία τους- σαν κάτι παραπάνω από ληστές της Ερήμου.
Οι Μουσουλμάνοι, με την ηγεσία του Χαλίντ Ιμπν αλ Ουαλίντ, προέλασαν στο ανοιχτό πεδίο για να αντιμετωπίσουν τους Ρωμιούς. Ήταν μια φρόνιμη κίνηση, γιατί οι πόλεις που οι Άραβες είχαν ήδη πάρει, δεν είχαν στρατηγική σημασία. Προτίμησαν έτσι να διατηρήσουν την κινητικότητά τους, παρά να αντιμετωπίσουν πολιορκίες, στις οποίες γνώριζαν πως θα έχαναν, απέναντι στην τεχνολογική υπεροχή των Βυζαντινών και τις μεγάλες δυνατότητες ανεφοδιασμού που διέθεταν. Άλλωστε, οι Μουσουλμάνοι είχαν και αριθμητική υπεροχή. Η στρατηγική της επιδίωξης μιας ανοιχτής μάχης αντί μιας στατικής πολιορκίας, ήταν το κλειδί της επερχόμενης νίκης των Μουσουλμάνων. Άλλωστε, είχαν ήδη νικήσει σε ανοιχτή μάχη τους υπερασπιστές της Μπόσρας. Καυχιόταν μάλιστα πως ο βυζαντινός διοικητής Ρωμανός είχε ασπαστεί το Ισλάμ μετά την ήττα του.
Πράγματι, ο Βυζαντινός στρατός που συγκεντρώνονταν είχε στόχο να ανακαταλάβει τις εν λόγω πόλεις μία-μία. Οι Βυζαντινοί χρειάστηκαν ένα μήνα για να ολοκληρώσουν την επιστράτευσή τους -έλλειπε ο Ηράκλειος, βλέπετε- ενώ οι Άραβες χρειάστηκαν δυο βδομάδες για να συγκεντρώσουν τα αποσπάσματα που στάθμευαν στις περιοχές του είχαν κατακτήσει (Μπόσρα, Άραμπα, Χαουράν κλπ.) Παρόντες ήταν όλοι οι Άραβες στρατηγοί της Συρίας, Σουραμπίλ, Αλ-Ας, Γιαζίντ και Ουμπάιντα. Να σημειωθεί πως οι Βυζαντινοί διέθεταν μόνο 10.000 άντρες, επιστρατευμένους από ντόπιους, ενώ οι Άραβες ήταν διπλάσιοι στον αριθμό. (άλλες πηγές δίνουν τους εξωφρενικούς αριθμούς των 50-100.000 για τον βυζαντινό στρατό, αλλά οι σημερινοί ιστορικοί δεν τους παραδέχονται)
Όταν οι δυο στρατιές παρατάχθηκαν, και αφού έγιναν οι καθιερωμένες ειρηνευτικές προτάσεις, που συνίσταντο στην στροφή στην «ορθή πίστη» όπως την εννοούσε ο καθένας από τους αντιπάλους, οι Βυζαντινοί έκαναν την πρώτη αιματηρή επίθεση: Έστειλαν μπροστά τους σφενδονιστές και τους τοξότες τους. Όχι μόνο εξολόθρευσαν έτσι μεγάλο αριθμό Αράβων, αλλά τσάκισαν και το ηθικό τους.
Το ερώτημα παραμένει, γιατί οι Μουσουλμάνοι δεν ανταπέδωσαν τα βλήματα. Άλλοι λένε πως τα τόξα τους δεν είχαν αρκετή ακτίνα δράσης γιατί δεν διέθεταν ακόμη τα σύνθετα τόξα Αβαρικού τύπου που είχαν οι Βυζαντινοί – άλλοι πάλι λένε πως είχαν διαταχθεί να μην βάλλουν παρά σε ομαδικές ριπές, ήταν δηλαδή σφάλμα τακτικής. Γενικά πιστεύεται πως ο πεζός Άραβας τοξότης της εποχής ήταν πιο αργός στις βολές του αλλά αρκετά αποτελεσματικός. Ούτως ή άλλως, οι βολές των Χριστιανών είχαν πολύ σημαντικό αποτέλεσμα. Παρά τις μεγάλες απώλειες, όμως, οι Άραβες κράτησαν τις γραμμές τους. Εδώ οι Βυζαντινοί έχασαν την ευκαιρία μιας ολοκληρωτικής νίκης, που θα είχε επιτευχθεί αν διέτασσαν αμέσως μια γενική έφοδο.
Οι βολές των ακροβολισμένων τοξοτών και σφενδονιστών άφησαν τεράστια κενά στην Αραβική παράταξη. Τότε, (σύμφωνα με την αραβική αφήγηση πάντα) ο Χαλίντ Ιμπν αλ Ουαλίντ άλλαξε τακτική. Αποφάσισε να παίξει το χαρτί των εθιμοτυπικών μονομαχιών. Γνώριζε –και το έβλεπε άλλωστε εκείνη την στιγμή με τα μάτια του- πως οι Βυζαντινοί διοικητές ήταν ανώτεροι στρατηγικά και επιχειρησιακά, με ασύγκριτη πείρα από τους πρόσφατους Περσικούς πολέμους, από όπου είχαν βγει νικητές, αλλά συνήθως δεν έπαιρναν μέρος στις μάχες προσωπικά. Έτσι σκέφτηκε να στρέψει την ματαιοδοξία τους εναντίον τους: Οι Άραβες «πρωταθλητές» θα καλούσαν σε μονομαχία τους Ρωμιούς αξιωματικούς, σύμφωνα με το καθιερωμένο, τότε, έθιμο, που βαστούσε απαράλλαχτο από τα ομηρικά χρόνια. Οι Άραβες αξιωματικοί, πολεμιστές της πρώτης γραμμής, πιο πολεμοχαρείς από τους Βυζαντινούς συναδέλφους τους, τους σκότωσαν κατά δεκάδες!
Ένας Άραβας, ο Ζαράρ Ιμπν Αλ Αζβάρ, πρώην φοροεισπράκτορας, που τον έλεγαν «ο μισόγυμνος πολεμιστής», γιατί πολεμούσε συχνά χωρίς πανοπλία και πουκάμισο, εκείνη τη μέρα αρματώθηκε από τη κορφή ως τα νύχια, κρατώντας μια ασπίδα από δέρμα ελέφαντα που ήταν βυζαντινό λάφυρο.
«Είμαι ο θάνατος των χλωμών προσώπων, είμαι ο φονιάς των Ρωμιών, είμαι η συμφορά σας, είμαι ο Ζαράρ Ιμπν Αλ Αζβάρ!»
φώναξε. Και αμέσως, κατά το συνήθειο του, γδύθηκε και πέταξε την ασπίδα. Ένα σωρό Βυζαντινοί καπεταναίοι έτρεξαν να τον αντιμετωπίσουν, αλλά τους σκότωσε όλους, συμπεριλαμβανομένων των κυβερνητών της Τιβεριάδας και του Αμμάν. Μην αντέχοντας την ντροπή, οι Βυζαντινοί έστειλαν και άλλους να μονομαχήσουν με τους Άραβες. Το αποτέλεσμα ήταν πως έτσι χάθηκε ο ανθός των Ρωμιών αξιωματικών, ενώ ελάχιστοι Μουσουλμάνοι σκοτώθηκαν.
Δεν ξέρουμε κατά πόσον η Αραβική αφήγηση είναι τραβηγμένη. Το αναμφισβήτητο γεγονός είναι πως οι Βυζαντινοί έπρεπε να επιτεθούν αμέσως μετά τα κενά που δημιουργήθηκαν στην Αραβική παράταξη από τις βολές τους, και όχι να αποδεχθούν τις μονομαχίες. Όποιο και να ήταν το αποτέλεσμα των μονομαχιών –αμφιβάλλω αν οι Άραβες επικρατήσαν τόσο καθαρά σε αυτές όσο θέλουν οι ιστορικοί τους- έδωσαν ευκαιρία στους Άραβες να ανασυνταχθούν, ενώ ο Βυζαντινός στρατός σιγοψήνονταν στον ανηλεή Παλαιστινιακό ήλιο του καλοκαιριού...
Ο Χαλίντ Ιμπν αλ Ουαλίντ, κρίνοντας πως ο χριστιανικός στρατός είχε απογυμνωθεί από τους αξιωματικούς του, διέταξε γενική επίθεση. Ανακάλυψε όμως πως τα πράγματα δεν ήταν τόσο εύκολα! Οι Βυζαντινοί δεν υποχώρησαν. Κράτησαν τις θέσεις τους και η μέρα τελείωσε χωρίς νικητή. (άλλη μια απόδειξη πως δεν είχαν χάσει τόσους αξιωματικούς όσους θα ήθελαν οι Άραβες ιστορικοί)
Την επόμενη μέρα, ο Κανδιδάτος Θεόδωρος, ο Ρωμιός στρατηγός, έστησε παγίδα στον Χαλίντ Ιμπν αλ Ουαλίντ. Κάλεσε τον Άραβα αρχηγό σε μονομαχία, και χωρίς να τραβήξει το σπαθί του, τον ακινητοποίησε με λαβή, φωνάζοντας τους κρυμμένους Ρωμιούς να έρθουν για βοήθεια. Αντί για αυτούς πρόβαλλε ο Ζαράρ Ιμπν Αλ Αζβάρ, που τους είχε εξοντώσει, ντυμένος ρωμέικα. Ο Θεόδωρος σκοτώθηκε. Μερικοί λένε πως ήταν αδελφός του Ηράκλειου. Άλλοι τον θέλουν να επιζεί της μάχης και να πέφτει στη δυσμένεια του αδελφού του. Οι αντιφάσεις σε αυτές τις αφηγήσεις, αν και προέρχονται, όπως είπαμε, από μία μόνο πλευρά, είναι πολλές.
Και πάλι οι Βυζαντινοί δεν υποχώρησαν, αν και είχαν χάσει τον διοικητή τους. Ο Χαλίντ Ιμπν αλ Ουαλίντ έκρινε πως είχαν αποκαρδιωθεί και διέταξε γενική επίθεση. Η μάχη ήταν σκληρή και αιματηρή, κράτησε ώρες, και οι Βυζαντινοί, χωρίς ηγεσία πλέον, πολέμησαν γερά, μέχρι οι Άραβες να υποχρεωθούν να εμπλέξουν και την τελευταία τους εφεδρεία, υπό τον Γιαζίντ, με το απόσπασμα που φρουρούσε το Αραβικό στρατόπεδο, όπου βρίσκονταν και οι γυναίκες τους, σε μια απελπισμένη προσπάθεια.
Μόνο τότε υποχώρησαν οι Ρωμιοί, και μάλιστα με τάξη, χωρίς να διαλυθούν, αφήνοντας με την σειρά τους στο πεδίο της μάχης, νεκρούς, το άνθος των Αράβων αξιωματικών, που έπεσαν στις προσπάθειες να σπάσουν τις γραμμές του Βυζαντινού στρατού. Ήταν μια Πύρρεια Νίκη για το Ισλάμ. Ακόμα και σήμερα, το πεδίο της μάχης είναι γεμάτο από τάφους Μουσουλμάνων εκείνης της μέρας.
Αλλά, και οι Βυζαντινοί είχαν τεράστιες απώλειες, ειδικά κατά την υποχώρησή τους. Αν και πήραν τρεις διαφορετικές κατευθύνσεις, το αραβικό ιππικό τους καταδίωξε και εξόντωσε πολλούς, ειδικά από το σώμα που κατευθύνονταν προς την Ιερουσαλήμ, αλλά και όσους κατευθύνονταν στην Γάζα ή την Ιάφφα, εκμεταλλευόμενοι την αξιοσημείωτη αντοχή και ταχύτητα της γνωστής ράτσας των αλόγων τους.
Συμπεράσματα:
Οι Βυζαντινοί αντιστάθηκαν για δυο μέρες, ενώ αντιμετώπιζαν διπλάσιους αντιπάλους, και διέθεταν μικρής μαχητικής αξίας ντόπια τμήματα, χωρίς υποστήριξη από τον πιο επαγγελματικό αυτοκρατορικό στρατό . Και όμως, προξένησαν μεγάλες απώλειες στους Άραβες. Θα μπορούσαν να κερδίσουν και την μάχη ακόμη, αν δεν διέπρατταν μεγάλα στρατηγικά σφάλματα. Όλα αυτά δείχνουν πως ο αραβικός κίνδυνος θα μπορούσε να εξαλειφθεί στη ρίζα του, αν του είχε δοθεί η πρέπουσα σημασία.
Οι απώλειες των Βυζαντινών φάνηκαν σε όσα ακολούθησαν: Ούτε μπόρεσαν να αντεπιτεθούν, ούτε και να αντιμετωπίσουν τις πολιορκίες μιας σειράς πόλεων στην Συρία και την Παλαιστίνη τις οποίες άρχισαν οι Μουσουλμάνοι μετά την νίκη τους. Θα έπαιρνε άλλα δυο χρόνια για να παρατάξουν ξανά σημαντικό στρατό οι Ρωμιοί στη Συρία...
Βέβαια, πολλές πόλεις άνοιξαν τις πύλες τους στους Μουσουλμάνους γιατί τους θεώρησαν ελευθερωτές, μια που οι κάτοικοί τους ήταν αιρετικοί Μονοφυσίτες που βρίσκονταν υπό διωγμό από τους Ορθόδοξους. Γενικά, ο πληθυσμός της Μέσης Ανατολής και της Αιγύπτου δεν ήταν ευχαριστημένος από την βυζαντινή διοίκηση, και αυτό ήταν ένας σημαντικός παράγοντας της Ισλαμικής επικράτησης.
Το 636, ο Ηράκλειος συγκέντρωσε ξανά μια μεγάλη δύναμη στην Αντιόχεια με στόχο να πετάξει τους Μουσουλμάνους πίσω στην έρημο. Χρειάζονταν μια αποφασιστική μάχη. Αυτή θα δίνονταν στον ποταμό Ιερομύακα. (Γιαρμούκ)
Και αυτή, είναι μια άλλη ιστορία...
Δημήτρης Σκουρτέλης
Κύρια βιβλιογραφία:
«THE SWORD AND SHIELD OF GOD: BYZANTINE STRATEGY AND TACTICS UNDER HERACLIUS DURING THE LAST PERSIAN WAR AND FIRST ARAB WAR» By STUART E. MCALLISTER
Islam Wiki «Battle of Ajnadayn»
http://skourtakrdiaf.blogspot.com/2014/08/blog-post_21.html