Μια Ελλάδα μικρή, με τα σύνορά της μέχρι την Αρτα και τον Πηνειό, πτωχευμένη το 1893, ηττημένη στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897 και πολλαπλώς χρεωμένη στους έξι δανειστές του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου -η τρόικα της εποχής- κατόρθωσε να προστατεύσει τους Ελληνες, που αποτελούσαν την πλειονότητα στην τουρκοκρατούμενη Μακεδονία. Βεβαίως, οι Μακεδόνες δεν έπαυσαν να διεκδικούν την ένωσή τους με την Ελλάδα από το 1821 και μετά, με αποκορύφωμα την εξέγερση της δυτικής Μακεδονίας το 1878. Οι εθελοντές, οι οποίοι ήλθαν να βοηθήσουν από την ελεύθερη Ελλάδα, βρήκαν έναν Ελληνισμό μαχόμενο με ελληνορθόδοξα ιδανικά.
Σπουδαίοι μαχητές και οι δίγλωσσοι Ελληνες, που μιλούσαν στο σπίτι τους τα ελληνικά, ανάμεικτα με σλαβικές ή βλαχικές διαλέκτους. Η Ορθόδοξη Εκκλησία και οι μαχητικές δασκάλες τούς βοήθησαν να παραμείνουν πιστοί στο Πατριαρχείο και στον Ελληνισμό.
Γιατί κερδίσαμε αυτή τη δύσκολη μάχη; Πρώτον, διότι εμφανιστήκαμε ενωμένοι και συντονισμένοι. Διπλωμάτες και κληρικοί, αγωνιστές και άμαχοι, Μακεδόνες και νότιοι Ελληνες, αξιωματικοί και δάσκαλοι, γυναίκες και παιδιά, όλοι επέδειξαν ομοψυχία και αποφασιστικότητα.
Δεύτερον, διότι οι Ελληνες τότε δίδασκαν στους νέους τα ελληνορθόδοξα γράμματα, χωρίς συμπλέγματα ψευδοπροοδευτισμού. Αγόρια και κορίτσια μάθαιναν για τον Χριστό και την Ελλάδα, με αγάπη για τα Αρχαία Ελληνικά, με ορθόδοξα Θρησκευτικά, με σεβασμό στην ιστορική συνέχεια του έθνους, με θαυμασμό για τους ήρωες.
Τρίτον, διότι υπήρχε όραμα: Η Μεγάλη Ιδέα. Οι πολιτικοί, παρά τις διαφωνίες τους, προσπαθούσαν να υλοποιήσουν τον στόχο της απελευθερώσεως των ελληνικών εδαφών. Και οι διανοούμενοι αγωνίζονταν για την εθνική ταυτότητα και όχι για κάποιες μοντέρνες «ταυτότητες» που μας απασχολούν σήμερα...
Στην εποχή μας βλέπουμε ένα θνησιγενές κράτος να προσπαθεί να υφαρπάσει το όνομά μας και την Ιστορία μας. Τιμώντας τη μνήμη των Μακεδονομάχων δηλώνουμε ότι ο Μακεδονικός Αγώνας συνεχίζεται με ειρηνικά μέσα.
Χολέβας