Οι αρχαίοι συγγραφείς αναφέρουν ποικίλους μύθους για την ίδρυση της πόλης της Σμύρνης. Οι μύθοι αυτοί τη συνδέουν άλλοτε με τις Αμαζόνες ή τον Θησέα, άλλοτε με τους Λέλεγες και άλλοτε πάλι με τους Λύδους ή τον Τάνταλο.
Το όνομά της η πόλη το πήρε απο την Αμαζόνα Σμύρνη. Η αρχαιότερη κατοίκηση στην ευρύτερη περιοχή της σημερινής πόλης έχει εντοπιστεί κοντά στο προάστιο που ονομάζεται Bayrakli. Χρονολογήθηκε στην 3η χιλιετία π.Χ. και η θέση του οικισμού, όπως αναφέρουν οι αρχαίοι Στράβων (64 π.Χ. – 24 μ.Χ.) και Αίλιος Αριστείδης (117-199 μ.Χ.), ήταν σε μικρή παραθαλάσσια χερσόνησο. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να τονιστεί, ότι κατά την αρχαιότητα, η πεδιάδα στην οποία εκτείνεται η σημερινή πόλη ήταν στο μεγαλύτερο μέρος καλυμμένη απο τη θάλασσα, γι’αυτό και η σημερινή θέση του πρώτου οικισμού είναι 600 μέτρα μακριά απο την ακτή.
Η πρώτη ελληνική εγκατάσταση, που έγινε με ειρηνικό τρόπο, έχει χρονολογηθεί περίπου στις αρχές τις πρώτης χιλιετίας και σύμφωνα με τον Ηρόδοτο ήταν αιολική. Οι ανασκαφές δεν έδειξαν μία ξαφνική πολιτισμική αλλαγή, αλλά μία σταδιακή αύξηση της ιωνικής κεραμικής, που αντικατέστησε την αιολική. Σταδιακά και με ειρηνικό τρόπο η πόλη περιήλθε στους Ίωνες, οι οποίοι σταδιακά προσέρχονταν στην περιοχή και είναι εκείνοι οι οποίοι θα πρέπει να έχτισαν και το πρώτο τείχος (9ος αι. π.Χ.) που ανακαλύφθηκε πρόσφατα τον 20ο αιώνα. Σύντομα αναπτύχθηκε και στα τέλη του 8ου αι. η πόλη είχε περίπου 450 οικίες, με τους κατοίκους να έχουν εμπορικές σχέσεις και με τις δύο ακτές της θάλασσας του Αιγαίου. Έχουν βρεθεί αγγεία από την Αθήνα (τύπου Διπύλου) και αγγεία τα οποία μετέφεραν κρασί απο τα γειτονικά νησιά της Χίου και της Λέσβου. Στον αρχαϊκό οικισμό της Σμύρνης ανασκάφτηκε ένας απο τους παλαιότερους ναούς της Μικράς Ασίας που χρονολογείται τον 7ο αι. π.Χ. Η Σμύρνη, την εποχή αυτή, ήταν μία ακμάζουσα, μεσαίου μεγέθους πόλη, η οποία δεν ίδρυσε αποικίες και καταστράφηκε απο τον Λύδο βασιλιά Αλυάτη γύρω στο 600 π.Χ. Αργότερα επανακατοικήθηκε και κατακτήθηκε απο τους Πέρσες, ενώ στη συνέχεια απελευθερώθηκε από τον Μ. Αλέξανδρο. Κατά τον 5ο και 4ο αι. αναπτύχθηκε ακόμα περισσότερο με εντονότερη εμπορική δραστηριότητα με τα νησιά του Αιγαίου.
Το 688 π.Χ., στην 23η Ολυμπιάδα, ο πρώτος αρχαίος Έλληνας Ολυμπιονίκης στο άθλημα της πυγμαχίας ήταν ο γνωστός ‘πύκτης’ (πυγμάχος) Ονόμαστος, ο οποίος καταγόταν απο τη Σμύρνη. Ο ίδιος υπήρξε ο πρώτος που κωδικοποίησε τον κανονισμό διεξαγωγής του αθλήματος.
Το 319 π.Χ. η πόλη μεταφέρθηκε αρκετά χιλιόμετρα νοτιότερα, στις πλαγιές του λόφου Πάγου. Η ιδέα της επανίδρυσης της Σμύρνης ανήκε, από ότι φαίνεται, στον Μέγα Αλέξανδρο και υλοποιήθηκε αργότερα απο τους διαδόχους του τον Αντίγονο Α΄ (382-301 π.Χ.) και τον Λυσίμαχο (360-281 π.Χ.).
Η Σμύρνη, κατά τους βυζαντινούς χρόνους, εξελίχθηκε σε ένα σημαντικό λιμάνι των παραλίων της δυτικής Μ. Ασίας. Λεηλατήθηκε απο τους Άραβες το 654, οι οποίοι και την κατέλαβαν για σύντομο χρονικό διάστημα το 672. Ανήκε διοικητικά στο Θέμα των Θρακησίων και αργότερα στο Θέμα της Σάμου (Θέμα λέγονταν οι διοικητικές περιφέρειες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Την ανώτατη πολιτική εξουσία του Θέματος ασκούσε ο στρατηγός). Τον 11ο αι., για μικρό διάστημα, κατακτήθηκε από τους Σελτζούκους Τούρκους. Το τείχος της επισκευάστηκε αρκετές φορές λόγω των φθορών που υπέστη από τους σεισμούς. Η πόλη κατακτήθηκε προσωρινά απο τους Οθωμανούς το 1317 και λεηλατήθηκε απο τον Μογγόλο Ταμερλάνο το 1402. Οριστικά ενσωματώθηκε στην Οθωμανική αυτοκρατορία το 1424.
Απο την αρχή της υποδούλωσης των ελληνικών πληθυσμών, οι κάτοικοι λόγω της σκληρής άδικης δουλείας και της στυγνής καταπίεσης που υφίσταντο απο τα Οθωμανικά στίφη, προσπάθησαν με διάφορα κινήματα να απελευθερωθούν από την καταδυνάστευση. Κινήματα υπήρχαν πολλά πριν το 1820, όμως το αποκορύφωμα ήταν η Ελληνική Επανάσταση του 1821. Τα κινήματα αυτά λάμβαναν χώρα κυρίως στον γεωγραφικό χώρο του σύγχρονου Ελληνικού Κράτους. Οι Τουρκικές Αρχές συνήθιζαν να εκδικούνται για αυτές τις επαναστατικές απόπειρες σφάζοντας αμάχους Έλληνες στις περιοχές που δεν είχαν ελευθερωθεί από τον Τουρκικό ζυγό: στην Μικρασία, στην Κωνσταντινούπολη και αλλού.
Ο Ελληνοχριστιανικός λοιπόν πληθυσμός της Σμύρνης υπέφερε πολλά απο τους Οθωμανούς και πριν από την καταστροφή του 1922. Μετά την καταστροφή του Οθωμανικού στόλου στη ναυμαχία του Τσεσμέ (1770) από τον Ρωσικό στόλο, μουσουλμανικός όχλος επιδόθηκε για εκδίκηση (λόγω της εξέγερσης των Ελλήνων που σημειώθηκε σε διάφορα μέρη της νησιωτικής και ηπειρωτικής Ελλάδας και έμεινε με την ονομασία ‘Ορλωφικά’) σε σφαγή των Ελλήνων. Τότε σφαγιάστηκαν 1000-1500 άτομα. Σφαγές εναντίον των Ελλήνων και άλλων χριστιανών έγιναν το 1797, με αφορμή το φόνο ενός μουσουλμάνου και στην έναρξη της Επανάστασης του 1821.
Το ελληνικό στοιχείο της πόλης το 1770 αριθμούσε περίπου 20000 άτομα, το 1890 υπολογιζόταν σε 80000 άτομα, ενώ το 1922 (πριν την καταστροφή) 165000 Έλληνες κατοικούσαν μέσα στη Σμύρνη, έναντι 80.000 Τούρκων. Επειδή η επικρατούσα γλώσσα ήταν η ελληνική και επειδή η πόλη είχε ένα έντονο ελληνικό χρώμα, με σχετικά ανεπτυγμένο εμπόριο αποκλήθηκε απο του Οθωμανούς ως ‘Γκιαούρ Ιζμίρ’ (=Άπιστη Σμύρνη). Μέχρι το 1922 η πόλη διακρινόταν στον ‘Πάνω Μαχαλά’, όπου διέμεναν κυρίως Τούρκοι και Εβραίοι και στον ‘Κάτω Μαχαλά’, όπου διέμεναν οι Έλληνες και οι Αρμένιοι. Είχε 16 ορθοδόξους ναούς, όπως τον μητροπολιτικό ναό της αγίας Φωτεινής, τον ναό του αγίου Γεωργίου, της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, του αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, της αγίας Αικατερίνης, του αγίου Τρύφωνα, του αγίου Δημητρίου, του αγίου Χαραλάμπους, του αγίου Βουκόλου κ.α. Από όλους τους παραπάνω οι μόνοι που σώζονται όρθιοι σήμερα είναι ο άγιος Βουκόλος, ο Τίμιος Πρόδρομος, του Τιμίου Σταυρού και του αγίου Κωνσταντίνου και Ελένης.
Η πόλη είχε αρκετά ελληνικά εκπαιδευτικά ιδρύματα όπως η ‘Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης’ (αρρένων) με πλούσια βιβλιοθήκη (35000 τόμους) και το ‘Κεντρικό Παρθεναγωγείο’ (θηλέων). Και τα δύο ιδρύματα σήμερα στεγάζουν τουρκικά γυμνάσια. Επίσης οι Έλληνες είχαν ιδρύσει το ‘Γραικικό Νοσοκομείο’ ή ‘Νοσοκομείο του αγίου Χαραλάμπους’, το ‘Βρεφοκομείο Σμύρνης’ και το ‘Ορφανοτροφείο Σμύρνης’. Από τα μέσα του 20ου αι. λειτουργούσαν 10 ελληνικά τυπογραφεία στα οποία τυπώνονταν οι εφημερίδες ‘Αμάλθεια’, ‘Αρμονία’, ‘Ιωνία’, ‘Πρόοδος’, ‘Ιωνικός Παρατηρητής’, ‘Άργος’, ‘Ιωνική Μέλισσα’ καθώς και τα περιοδικά ‘Αποθήκη των Ωφελίμων Γνώσεων’ και ‘Κόσμος’.
Στις 2/15 Μαΐου 1919, τμήματα της 1ης Μεραρχίας του ελληνικού στρατού αποβιβάστηκαν στην προκυμαία της Σμύρνης, μέσα σε παραλήρημα ενθουσιασμού του τοπικού πληθυσμού. Οι Έλληνες έβλεπαν το στρατό ως απελευθερωτή λόγω της σκληρής καταπίεσης που ασκούταν από τους Οθωμανούς. Με τη Συνθήκη των Σεβρών (28 Ιουλίου / 10 Αυγούστου 1920) η Ελλάδα έλαβε, μεταξύ άλλων και την πόλη της Σμύρνης. Η τελική επίθεση του Κεμάλ, η οποία οδήγησε στην οπισθοχώρηση του ελληνικού στρατού και στην κατάρρευση του μετώπου, πραγματοποιήθηκε τον Αύγουστο του 1922. Στις 27 Αυγούστου και την επομένη έκαναν την εμφάνισή τους τα τακτικά τμήματα του τουρκικού στρατού με επικεφαλή τον Νουρεντίν πασά. Ακολούθησαν ανήκουστες φρικαλεότητες, εν ψυχρώ δολοφονίες, βιασμοί, σφαγές, λεηλασίες και ο εμπρησμός της πόλης από τον τουρκικό στρατό. Μεταξύ των θυμάτων ήταν και ο μητροπολίτης Χρυσόστομος Σμύρνης. Με τη βοήθεια του ευνοϊκού για τους Τούρκους ανέμου η φωτιά κατέκαψε όλη την πόλη, εκτός από τη μουσουλμανική και την εβραϊκή συνοικία. Για την τουρκική ηγεσία η καταστροφή της ελληνικής Σμύρνης, ήταν ζωτικής σημασίας. Αξίζει να αναφερθεί η υπόδειξη του Γερμανού στρατηγού, Otto Viktor Karl Liman (1855-1929), στρατιωτικός σύμβουλος και ανώτατος στρατιωτικός διοικητής του στρατού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, που ήδη από το 1914, υπέδειχνε στην τουρκική κυβέρνηση την εξόντωση του ελληνικού στοιχείου.
Χρήστος Νικολόπουλος
Θεολόγος – Ιστορικός (Βυζαντινολόγος)
https://ellhnwnmikrasia.wordpress.com/2016/11/17/smyrnh/