Είναι όμορφο και χρήσιμο να γνωρίζουμε ιστορία. Όχι για να βάζουμε τους εαυτούς μας κριτές ψάχνοντας το που έκανε ο καθένας το λάθος, αλλά για να μαθαίνουμε τα σημεία που ιστορία επαναλαμβάνεται προλαβαίνοντας έτσι τις νέες καταστροφές
Ο Μανουήλ Β’ Παλαιολόγος (27 Ιουνίου 1350 – 21 Ιουλίου 1425) ήταν Βυζαντινός αυτοκράτορας από το 1391 έως το 1425. Λίγο πριν το θάνατό του, έγινε μοναχός και έλαβε το όνομα Ματθαίος.
Η σύζυγός του, Ελένη Δραγάση, είδε τους γιους τους, Ιωάννη Η΄ Παλαιολόγο και Κωνσταντίνο ΙΑ΄ Παλαιολόγο, να γίνονται αυτοκράτορες.
Με την πολυσχιδή δραστηριότητά του ως πολιτικός, στρατιωτικός, λόγιος και θεολόγος σφράγισε τις τελευταίες δραματικές δεκαετίες της φθίνουσας αυτοκρατορίας.
Μετά τον θάνατο του πατέρα του Ιωάννη Ε’ Παλαιολόγου και δεδομένου του πραξικοπήματος του ανηψιού του, γιου του Ανδρονίκου Δ’ (και νομίμου διαδόχου με βάση τη συμφωνία του 1379) Ιωάννου Ζ’, ο Μανουήλ ανέλαβε την εξουσία.
Στα πρώτα χρόνια της βασιλείας του, διατήρησε το καθεστώς της υποτέλειας που είχε εγκαινιάσει ο πατέρας του. Έτσι, κλήθηκε να υπηρετήσει στο πλευρό του Βαγιαζήτ σε στρατιωτικές επιχειρήσεις των Τούρκων όπως στην πολιορκία της Φιλαδελφείας το 1390, τελευταίου βυζαντινού προπυργίου στη δυτική Μικρά Ασία. Αργότερα όμως, μετά από κάποιες εκρήξεις αστάθειας του Σουλτάνου, αποφάσισε να διακόψει κάθε υπηρεσία στους Τούρκους. Έξαλλος ο Βαγιαζήτ απάντησε με άμεση πολιορκία της Πόλεως το 1394, η οποία έμελλε να κρατήσει με κυμαινόμενη ένταση, για πολλά χρόνια.
Την ίδια περίπου εποχή, η Δύση κινητοποίησε στρατεύματα που έφταναν τις 100.000 κατά των Τούρκων. Η ήττα των νέων Σταυροφόρων στη Νικόπολη το 1396, σήμανε και το τέλος των ουσιωδών προσπαθειών της Δύσης. Ο Μανουήλ πάντως, συνέχισε τις διπλωματικές του προσπάθειες, ερχόμενος σε επαφή με το Λουδοβίκο της Γαλλίας, ο οποίος τον προσκάλεσε για επίσημη επίσκεψη. Γρήγορα φρόντισε να συμφιλιωθεί με τον παλαιό του αντίπαλο Ιωάννη Ζ’, τον οποίο άφησε στη θέση του στη Βασιλεύουσα, και αφού μετέφερε την οικογένειά του στον ασφαλή περίγυρο του Μυστρά, ξεκίνησε για το Παρίσι το 1399.
Οι τελετές για την υποδοχή του Μανουήλ, ήταν σε πλήρη αντίθεση με τις αντίστοιχες που είχαν γίνει κατά την περιοδεία του πατέρα του το 1370. Ο Ιωάννης Ε’ είχε πάει σαν ζητιάνος, ενώ ο Μανουήλ ως περήφανος άρχοντας. Το πέρασμα του Μανουήλ από τις διάφορες ευρωπαϊκές πόλεις, έχει καταγραφεί από τους Δυτικούς χρονογράφους της εποχής, τους οποίους εντυπωσίασε η ευγενής μορφή, η βαθιά λόγια μόρφωση και οι αυτοκρατορικοί τρόποι του Μανουήλ, ο οποίος «αλλάζοντας άλογα, δεν καταδεχόταν να πατήσει στο χώμα». Ήταν στα μάτια τους ο Αυτοκράτορας της Ανατολής, ο οποίος αγωνιζόταν «ως στρατιώτης του Χριστού στις επάλξεις των μαχών κατά των απίστων βαρβάρων» (J.J.Norwich).
Οι διπλωματικές προσπάθειες του Μανουήλ βρήκαν ανταπόκριση σε λόγια και κάποιες οικονομικές ενισχύσεις, από τη Βενετία, Γαλλία, Αγγλία, Αραγονία και Πορτογαλία. Οι άρχοντες της Δύσης δεν κατόρθωσαν να συμφωνήσουν στην ανάληψη μεγάλης κλίμακας στρατιωτικής πρωτοβουλίας, ίσως και Σταυροφορίας, που ήταν ο μόνος τρόπος να διασωθεί το Βυζάντιο από τους Τούρκους. Η περιοδεία είχε ήδη συμπληρώσει δύο χρόνια, όταν έφτασαν τα νέα της καταστροφής του Βαγιαζήτ από τον Ταμερλάνο στη μάχη της Αγκύρας και το μαρτυρικό θάνατο του Σουλτάνου το 1401. Μετά από αυτό, ο Μανουήλ επέστρεψε στη Βασιλεύουσα.
Αμέσως, άρχισαν οι έριδες διαδοχής μεταξύ των τεσσάρων γιων του Βαγιαζήτ, που επέτρεψαν στο Βυζάντιο να σταθεί κάπως στα πόδια του. Ο Μανουήλ ακολούθησε στο σημείο αυτό ήπια πολιτική, παρακολουθώντας από μακριά τις εσωτερικές διαμάχες των Τούρκων, προκειμένου να ανασυνταχθεί, με μακροπρόθεσμο στόχο την οργάνωση μεγάλης ευρωπαϊκής εκστρατείας οριστικής εξάλειψης του Τουρκικού κινδύνου. Δεν ήταν δυνατόν όμως να μείνει εντελώς εκτός των εξελίξεων, και έτσι όταν δεν μπορούσε να κάνει αλλιώς, πρόσφερε υποστήριξη στο Μωάμεθ Α΄, ο οποίος ήταν ο πλέον συνεννοήσιμος από τους επίδοξους διαδόχους. Τα επόμενα χρόνια, ο Μανουήλ εξεστράτευσε στην Ελληνική χερσόνησο για να ενισχύσει τις εκεί κτήσεις της Θεσσαλονίκης και του Μυστρά. Δυστυχώς όμως, την ίδια περίοδο η Δύση βυθίστηκε στις δικές της διαμάχες, με βασικότερη αυτή του παπικού προβλήματος και των αντιπάλων παπών. Υπ’ αυτές τις συνθήκες, δεν ήταν δυνατό να αναμένει κανείς οποιαδήποτε βοήθεια.
Ο γιος του Αυτοκράτορα Ιωάννης Η’, συμμετείχε ενεργά και σε ολοένα μεγαλύτερο βαθμό στις υποθέσεις του κράτους, ιδιαίτερα προς το τέλος της ζωής του Μανουήλ, όταν η κατάσταση της υγείας του είχε επιδεινωθεί. Η γνώμη του Ιωάννη ήταν να ακολουθηθεί πιο επιθετική πολιτική έναντι των Τούρκων. Δυστυχώς, η εσφαλμένη τακτική που εφάρμοσε στο θέμα των διαδόχων του Σουλτανάτου, παρά τις προειδοποιήσεις του πατέρα του, οδήγησε στη νέα πολιορκία της Πόλεως από τον Μουράτ Β΄, γιο του Μωάμεθ Α΄, το 1422. Ανυπόμονος καθώς ήταν, ο Μουράτ παραιτήθηκε γρήγορα από την προσπάθειά του, τόσο γιατί βρήκε τα τείχη της Πόλεως πολύ ισχυρά για το στρατό του, όσο και γιατί επενέβη ο έμπειρος Μανουήλ και η παραδοσιακή Βυζαντινή διπλωματία.
Ένα εγκεφαλικό επεισόδιο το 1423 σήμανε το ουσιαστικό τέλος της ενεργού διακυβέρνησης από το Μανουήλ. Πέθανε το 1425, αφού πρώτα εκάρη μοναχός, κατά την υστεροβυζαντινή αυτοκρατορική παράδοση, με το όνομα Ματθαίος.
Η μορφή του ξεχωρίζει στο στερέωμα των Βυζαντινών Αυτοκρατόρων τόσο για τις ικανότητές του, διπλωματικές, διοικητικές και στρατιωτικές, όσο και γι’ αυτή καθεαυτή την προσωπικότητά του. Μπορούσε να ηγηθεί των στρατευμάτων του σε μάχη το ίδιο εύκολα, όσο μπορούσε να συζητήσει και να αναλύσει με τους εκλεκτότερους λόγιους της εποχής του τα λεπτότερα θεολογικά ζητήματα. Ο Μανουήλ Β’ έδωσε ανάσα επιβίωσης και παράταση ζωής στο Βυζάντιο, χωρίς βέβαια να κατορθώσει να αναστρέψει το αναπόφευκτο της πτώσης, γεγονός που είναι βέβαιο ότι είχε από νωρίς συνειδητοποιήσει.
Οικογένεια
Ο Μανουήλ Β΄ νυμφεύτηκε την Ελένη Δραγάση, κόρη του Κωνσταντίνου Δραγάση ηγεμόνα της Ν.Α. Σερβίας. Ο Kωνσταντίνος ήταν εγγονός του Στέφανος-Ούρος Γ΄ των Νεμάνιτς βασιλιά των Σέρβων και της συζύγου του Μαρίας Παλαιολογίνας, η οποία ήταν δισέγγονη του Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου. Παιδιά τους:
Ιωάννης Η΄ 1392-1448, Αυτοκράτορας των Ρωμαίων (1425-48).
Κωνσταντίνος π. 1393/8-πριν το 1405, απεβίωσε ανήλικος.
Θεόδωρος Β΄ π. 1396-1448, δεσπότης του Μωρέως (1407-43).
Ανδρόνικος απεβ. 1429, δεσπότης της Θεσσαλονίκης (1408-23).
Κωνσταντίνος ΙΑ΄ (ή ΙΒ΄) 1405-1453, Αυτοκράτορας των Ρωμαίων (1448-53).
Μιχαήλ 1406/7-1409/10 απεβίωσε ανήλικος από επιδημία πανώλους.
Δημήτριος π. 1407-1470, δεσπότης του Μωρέως (1449-60) φίλος των Οθωμανών, φιλόδοξος, δημιουργούσε προβλήματα με τη συμπεριφορά του. Ακολούθησε τον Μωάμεθ Β΄.
Θωμάς π. 1409-1465, δεσπότης του Μωρέως (1428-60) δυτικόφιλος. Νυμφεύθηκε την Κατερίνα Ζακκαρία, κληρονόμο του τελευταίου τμήματος του πριγκιπάτου της Αχαΐας, ενώνοντας έτσι όλο τον Μωρέα. Μετά τον θάνατο του αδελφού του Κωνσταντίνου ΙΑ΄ τον διαδέχθηκε στον τίτλο του Αυτοκράτορα των Ρωμαίων. Η κόρη του
Ζωή (Σοφία) Παλαιολογίνα παντρεύτηκε τον Ιβάν Γ΄ των Ρουρικιδών μεγάλο πρίγκιπα της Ρωσίας. Οι απόγονοί τους έφεραν τον τίτλο του Αυτοκράτορα (καίσαρ, tsar).
(κόρη).
(νόθη) Ισαβέλα, παντρεύτηκε τον Ιλάριο Ντόρια.
Έργα
Ο Μανουήλ Β’ Παλαιολόγος ήταν ο συγγραφέας πολλών έργων σε διάφορους τομείς, που περιλαμβάνουν γράμματα, ποιήματα, τη ζωή ενός Αγίου, θεολογικές πραγματείες (περιλαμβανομένης της «Προσευχής για την Κοίμηση της Θεοτόκου») και έργα ρητορικής, καθώς και έναν επιτάφιο λόγο για τον αδελφό του Θεόδωρο Α’ δεσπότη του Μωρέως. Έγραψε επίσης μια πραγματεία σε 157 κεφάλαια για την Λιτανεία του Αγίου Πνεύματος, ένα από τα θεμελιώδη προβλήματα της θεολογίας της Ανατολής Ελλήνων.
Το πιο σημαντικό έργο του είναι οι Διάλογοι με έναν Πέρση, του 1397, σε 26 διαλόγους. Οι διάλογοι αυτοί που διηγείται έγιναν το 1391 στην Άγκυρα, και το έργο είναι αφιερωμένο στον αδελφό του Θεόδωρο Α’. Οι διάλογοι είναι μια προσπάθεια του Μανουήλ να κατανοήσει το Ισλάμ, λόγω της αναμενόμενης κατάκτησης της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς. ‘Ηθελε να καταλάβει ποιός ήταν αυτός ο πολιτισμός που απειλούσε να καταλάβει την Βυζαντινή Αυτοκρατορία.
Άποψη περί Ισλάμ
Τον Σεπτέμβριο του 2006, ο Πάπας Βενέδικτος ΙΣΤ΄ χρησιμοποίησε σε διάλεξη αυτούσιο τμήμα των «Διαλόγων με ένα Πέρση» του Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγου, οι οποίοι έχουν θέμα τα πιστεύω του Ισλάμ και του Χριστιανισμού, και ανέφερε: «Δείξε μου τι νέο έφερε ο Μωάμεθ και εκεί θα βρεις μόνον πράγματα διαβολικά και απάνθρωπα, όπως η διαταγή του να διαδοθεί η πίστη που κήρυττε με το σπαθί». Η φράση αυτή προέρχεται από απόσπασμα που έχει ως εξής:
Δείξε μου τι νέο έφερε ο Μωάμεθ και εκεί θα βρεις μόνον πράγματα διαβολικά και απάνθρωπα, όπως η διαταγή του να διαδοθεί η πίστη που κήρυττε με το σπαθί. Ο Θεός δεν ευχαριστείται με το αίμα – και το να μην πράττεις λογικά είναι αντίθετο με τη φύση του Θεού. Η πίστη γεννιέται από την ψυχή, όχι από το σώμα. Όποιος θα οδηγήσει κάποιον στην πίστη χρειάζεται την ικανότητα να μιλά καλά και να επιχειρηματολογεί κατάλληλα, χωρίς βία και απειλές. Για να πείσει κανείς μια λογική ψυχή, δεν χρειάζεται ισχυρό χέρι, όπλα οποιουδήποτε είδους, ή άλλους τρόπους για να απειλεί κάποιον με θάνατο.
Η αναφορά της φράσης του Μανουήλ Παλαιολόγου προκάλεσε μεγάλες αντιδράσεις στο μουσουλμανικό κόσμο. Διαδηλώσεις, βανδαλισμοί, αλλά και μια δολοφονία ιταλίδας καλόγριας στην Σομαλία φέρεται να αποτέλεσαν απάντηση στην «προσβολή».