Γράφει ο Νίκος Χειλαδάκης
Στις 30 Ιανουαρίου του 1923 υπογράφτηκε η συνθήκη της ανταλλαγής των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, (Türk – Yunan Mübadelesine İlişkin Sözleşme ve Protokol Anlaşması). Σύμφωνα με την συνθήκη αυτή, όλοι οι Ρωμιοί χριστιανοί της Μικράς Ασίας και της ανατολικής Θράκης πλην της Κωνσταντινούπολης και των νήσων Ίμβρου και Τενέδου, θα έπρεπε να φύγουν για την Ελλάδα ενώ από την άλλη πλευρά οι μουσουλμάνοι της Ελλάδας πλην της δυτικής Θράκης, θα έπρεπε να πάνε στην Τουρκιά.
Έτσι ένα θλιβερό καραβάνι της προσφυγιάς ξεκινούσε από τα πατροπαράδοτα χώματα της Μικράς Ασίας στον δρόμο της εξορίας. Στην Μικρά Ασία δεν θα ακούγονταν πια ο ήχος της καμπάνας που θα καλούσε το ελληνορθόδοξο ποίμνιο για την Θεία Λειτουργία, ένας ήχος που ηχούσε αδιάκοπα επί δυο σχεδόν χιλιετίες.
Έφυγαν όμως όλοι οι Ρωμιοί ; Στο ερώτημα αυτό που ίσως σήμερα μετά από τόσα χρόνια για πολλούς φαντάζει παράδοξο, η απάντηση είναι ένα απόλυτο όχι. Υπήρξαν χιλιάδες Ρωμιοί που προτίμησαν να μείνουν στα πατρικά τους εδάφη, στα ιστορικά και άγια εδάφη της Μικράς Ασίας, δηλώνοντας ότι γίνονται μουσουλμάνοι καθώς το βασικό κριτήριο της ανταλλαγής, (στα τουρκικά Mübadele), ήταν το θρησκευτικό. Όλοι αυτοί, οι καλύτερα οι απόγονοι όλων αυτών όπως θα δούμε παρακάτω, σήμερα αιωρούνται σαν τεράστιες σκιές στο περίγραμμα της σημερινής ισλαμικής Τουρκίας, αναζητώντας την χαμένη τους θρησκευτική συνείδηση.
Στις 8 Αυγούστου του 2007 ο γνωστός Τούρκος καθηγητής της ιστορίας, Yusuf Halaçoğlu και πρόεδρος μέχρι τότε του «Ιδρύματος Τουρκικής Ιστορίας», γνωστός για τις κεμαλικές του απόψεις, δήλωσε δημόσια σε μια ομιλία του πως το 1924 στην Μικρά Ασία, 130.000 χριστιανοί κυρίως Αρμένιοι, για να παραμείνουν στις πατρίδες τους αναγκάστηκαν να δηλώσουν πως είναι μουσουλμάνοι και μάλιστα Αλεβίτες, μια θρησκευτική ταυτότητα που τους έδινε τις δυνατότητες να διαφοροποιηθούν από το επίσημο σουνιτικό θρησκευτικό δόγμα.
Η δήλωση αυτή και μάλιστα από ένα κεμαλιστή ιστορικό που είχε διακριθεί για τους αγώνες του εναντία στην αναγνώριση της αρμενικής γενοκτονίας, προκάλεσε πραγματικό σεισμό και έντονες αντιδράσεις από πολλούς καθεστωτικούς παράγοντες. Τις επόμενες μέρες ξέσπασε ένας δημόσιος διάλογος με πληθώρα άρθρων και γνωστοί δημοσιογράφοι, αρθρογράφοι και ιστορικοί, άρχισαν μια δημόσια διένεξη σχετικά με τις αποκαλύψεις του Χαλάτσογλου, φέρνοντας στην φόρα και άλλες μικρές αποκαλύψεις, όπως ότι στην Καισάρεια Kayseri, στην Γιοζγκάτη Yozgat, στη Σεβάστεια Sivas, πολλοί σημαίνοντες μουσουλμάνοι είναι χριστιανικής καταγωγής.
Τελευταία όμως ήρθε μια άλλη συγκλονιστική μελέτη του Τουρκάλας ιστορικού και ερευνήτριας, της Fahriye Emgili, του πανεπιστήμιου της Μερσίνας, με ημερομηνία σύνταξης της μελέτης το 2005, (αλλά πρόσφατα ήρθε στην δημοσιότητα), η οποία ασχολείται με την ανταλλαγή των πληθυσμών της Μικράς Ασίας.
Ένα μεγάλο μέρος της συγκλονιστικής αυτής μελέτης έχει τον χαρακτηριστικό τίτλο «İhtida : Mübadeleden Kurtulma Çabası Olarak», που μεταφράζετε, «Προσηλυτισμός, (στο Ισλάμ), σαν μια προσπάθεια να εξαιρεθεί από την Ανταλλαγή (των πληθυσμών)». Το σημαντικό με την μελέτη αυτή είναι ότι ασχολείται μόνο με τους Ρωμιούς, δηλαδή με τους Ορθόδοξους χριστιανούς της Μικράς Ασίας που τώρα αντιμετώπιζαν την αναγκαστικό εξανδραποδισμό, δηλαδή την αναγκαστική εγκατάλειψη των πατρογονικών τους εστιών εξ αιτίας ακριβώς του θρησκευτικού τους στίγματος.
Σύμφωνα με την Fahriye Emgili, η οποία μελέτησε επισταμένως τα κρατικά αρχεία της εποχής από διάφορες περιοχές της Μικράς Ασίας, υπήρξαν αμέτρητες περιπτώσεις όπου οι ελληνορθόδοξοι αποφάσισαν να μείνουν, είτε δηλώνοντας ότι προσέρχονται στο Ισλάμ, ή ακόμα πιο συχνά, με διάφορους μεικτούς γάμους όπου κυριαρχούσε η προσδοκία να σώσουν τις περιούσιες τους, τα σπίτια τους και να παραμείνουν στην πατρογονικη τους γη.
Στα αρχεία της εποχής έχουν καταγραφεί πολλές συγκεκριμένες περιπτώσεις όπου πολλοί Ρωμιοί έκαναν ότι μπορούσαν για να παραμείνουν εκεί που γεννήθηκαν αυτοί και οι πρόγονοι τους και να μην φύγουν για την Ελλάδα Δυστυχώς από ελληνικής πλευράς δεν υπήρξε ακόμα δυνατότητα να γίνει μια εμπεριστατωμένη μελέτη πάνω σε αυτή την τραγική πράγματι ιστορία, έτσι αρκούμαστε στις καθαρά τουρκικές πηγές.
Είναι πολύ χαρακτηριστικές οι περιπτώσεις που περιγράφονται στην μελέτη αυτή και που δίνουν ένα περίγραμμα όλης αυτής της χαμένης Ρωμιοσύνης που παρέμεινε με άλλη πλέον ταυτότητα στην πατρογονική της εστία. Έτσι στην περιοχή της Μούγλας, ο Kazım Toprak, αναφέρει για πολλές Ρωμιοπούλες οι οποίες όταν ήρθε να τις καταγράψει για την ανταλλαγή αρνήθηκαν ότι είναι χριστιανές και δήλωναν μουσουλμάνες. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα κάποιας Felek, (δεν δίνει το ελληνικό της όνομα ), που του δήλωσε ότι παντρεύετε μουσουλμάνο και έτσι εξαιρείτε από την ανταλλαγή. Υπήρξαν και άλλες τέτοιες περιπτώσεις, όπως αναφέρει ο Τούρκος υπάλληλος, αλλά και πολλές που δεν έγινε δεκτή η δήλωση τους και έτσι αναγκάστηκαν να φύγουν στην προσφυγιά. Άλλη περίπτωση από την Άγκυρα αυτή την φορά. Κάποια Ρωμιά, ονόματι Κατίνα, όταν ήρθε η ώρα να δηλωθεί για να φύγει δήλωσε ότι παντρεύεται τον Abdullah, ( το όνομα αυτό είναι ενδεικτικό γιατί συνήθως δήλωνε τους εκ χριστιανών μουσουλμάνους), από το Ürgüp της Καππαδοκίας και έτσι γίνονταν μουσουλμάνα και εξαιρέθηκε της ανταλλαγής. Άλλη περίπτωση από την περιοχή του Ντερσίμ, ανατολικότερα, όπου ένας βουλευτής της περιοχής, ο Ramiz Bey, είχε παντρευτεί μια Ρωμιά που πήρε το όνομα Münevver Hanum και έτσι εξαιρέθηκε της ανταλλαγής. Από την περιοχή του Πόντου και συγκεκριμένα από την Σαμψούντα, έχουμε πολλά παραδείγματα Ρωμιών που έμειναν δηλώνοντας μουσουλμάνοι όπως κάποιος Abdullah στην περιοχή των Çanik. Από τον ρωμαίικο μαχαλά της Σαμψούντας ενώ επέρχονταν η καταστροφή και η προσφυγιά, ο γιος του Χατζηαναστάση, Παντελής καθώς και η κόρη του εξαιρέθηκαν της ανταλλαγής καθώς δήλωσαν ότι είναι μουσουλμάνοι. Από την περιοχή της Προύσας, ο Tevfik Bey παντρεύτηκε την Δέσποινα, μια Ρωμιά, που έτσι έγινε μουσουλμάνα και παρέμεινε μετά την ανταλλαγή στην Προύσα. Στη περιοχή της Νίκαιας, οι Πασχάλης και Παντελής δήλωσαν ότι είναι παιδιά του Mehmet Ali Ağa και έτσι παρέμειναν σαν μουσουλμάνοι στις πατρίδες τους. Στην περιοχή της Μερσίνας, η Ρωμιά Αγγελική, η οποία είχε και μεγάλη κτηματική περιουσία για να μην φύγει στην προσφυγιά παντρεύτηκε τον Fedon Tahinci και έτσι έμεινε στην Μερσίνα. Στην Σμύρνη, η Μαρία Σαβαζίογλου, χήρα και μητέρα δυο παιδιών για να παραμείνει στην πατρίδα της δέχτηκε να παντρευτεί μουσουλμάνο και έτσι εξαιρέθηκε της ανταλλαγής.
Αυτές είναι ελάχιστες, αλλά χαρακτηριστικές από τις περιπτώσεις χιλιάδων άλλων Ρωμιών που με τον ένα η τον άλλο τρόπο εξαιρέθηκαν της ανταλλαγής και έμειναν στην Μικρά Ασία. Αντιλαμβάνεται κανείς ότι οι απόγονοι όλων αυτών, συχνά μέσα σε ένα δράμα της θρησκευτικής τους συνείδησης, σήμερα κοσμούν αυτό που ονομάζετε σύγχρονη Τουρκία. Είναι αυτοί που σήμερα συνθέτουν αυτό το περίπλοκο πρόβλημα που ονομάστηκε από τους ίδιους τους Τούρκους, «Kimlik Meselesi», δηλαδή το Πρόβλημα Ταυτότητας. Το πρόβλημα αυτό, παρά του ότι ελάχιστα έχει γίνει γνωστό, είναι ίσως το σοβαρότερο πρόβλημα της σύγχρονης Τουρκίας, (όπως αναγνωρίζετε από πολλούς διανοούμενους στην γειτονική χώρα), η οποία απειλείτε σοβαρά από μια πολυδιάσπαση. Χαρακτηριστικό είναι το αποκαλυπτικό άρθρο της τουρκικής επιθεώρησης, «Aksyon», που κυκλοφόρησε τον Μάρτιο του 2005 με τον τίτλο, «Asıl dinlerine dönüyorlar», δηλαδή, «Επιστρέφουν στις πατρογονικές τους θρησκείες». Το άρθρο αναφέρονταν σε πολλές επώνυμες περιπτώσεις μουσουλμάνων που μετά από πολλά χρόνια δήλωναν ότι θέλουν να ξαναγίνουν χριστιανοί Ορθόδοξοι όπως ήταν οι πρόγονοι τους.
Μια πραγματικά μεγάλη τραγωδία, που σήμερα, μετά από τόσες δεκαετίες, αναζητά την ιστορική και ψυχική της δικαίωση.
Από
Emgili Fahriye, «Türk Yunan Nüfüs Mübadelesinin Mersin in Sosyo -Ekonomik Yapısına Etkileri», Tarih İçinde Mersin Kolokyumu II Eylül 2005, Mersin Üniveritesi Yayınları, Mersin 2005.
ΝΙΚΟΣ ΧΕΙΛΑΔΑΚΗΣ
Δημοσιογράφος- Συγγραφέας-Τουρκολόγος
http://nikosxeiladakis.gr