Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος*
σχόλιο Γ.Θ : Η ήττα στο Ματζικέρτ είναι η μία από τις τέσσερις καταστροφικότερες ήττες που γνώρισε ποτέ η Ρωμιοσύνη. Από την μαύρη εκείνη ημέρα οι τούρκοι έμελλε να είναι η μαύρη πληγή όχι μόνο του Ελληνισμού αλλά του κόσμου ολόκληρου
(μέρος 1ο)
Έτος 1071. Το πεδίο της μάχης λίγο έξω από την πόλη του Μαντζικέρτ έδειχνε το μέγεθος της καταστροφής. Ο ρωμαϊκός στρατός του αυτοκράτορος Ρωμανού Δ’ Διογένη είχε υποστεί από τις μεγαλύτερες ήττες της ιστορίας του. Ένα μείγμα λαθών του αυτοκράτορος, ατυχίας και προδοσίας είχε χαρίσει στον νέο εχθρό της Ρωμανίας, τους Σελτζούκους Τούρκους, μία νίκη τόσο εντυπωσιακή όσο και ανέλπιστη. Χιλιάδες Ρωμαίοι στρατιώτες κείτονταν νεκροί, πολλοί ακόμη αιχμάλωτοι. Ανάμεσα τους βρισκόταν και ο ίδιος ο Ρωμανός. Αφού περικυκλώθηκε από εχθρούς και πολέμησε γενναία για ώρα, τραυματίστηκε από εχθρικό βλήμα και συνελήφθη. Από το 811 και τον θάνατο του αυτοκράτορος Νικηφόρου Α’ στα χέρια των Βουλγάρων είχε να βιώσει η Ρωμανία τέτοια ταπείνωση.
Ο περήφανος νικητής της μάχης, σουλτάνος Αλπ Αρσλάν, αντιμετώπισε τον ηττημένο Ρωμανό μεγαλόψυχα. Στην αρχή, όπως όριζε η παράδοση για την συμπεριφορά προς τους ηττημένους, τον άρπαξε και τον πέταξε με δύναμη στο χαλί της σκηνής του, και ύστερα πάτησε με το πόδι του στο στήθος του. Μετά όμως η στάση του άλλαξε τελείως. Όπως αναφέρει ο Βρυέννιος, «κι όμως ο αρχηγός των Σελτζούκων που είδε τον Ρωμανό κονταροχτυπημένο δεν καυχήθηκε για το κατόρθωμα, μάλλον συστολή ένοιωθε για την επιτυχία του και υποβάθμισε σχεδόν τη νίκη του σε βαθμό που κανείς δεν κατανόησε, έδωσε παρηγοριά στον αιχμάλωτο, τον έβαλε στο τραπέζι του, τον απάλλαξε από τους φρουρούς και στο τέλος τον απελευθέρωσε ολωσδίολου από την αιχμαλωσία». Του χάρισε πολυτελή ενδύματα, δείπνησε μαζί του και τον συνόδευε στον απογευματινό περίπατο.
Κατά τη διάρκεια της αιχμαλωσίας ο Αλπ Αρσλάν ρώτησε τον Ρωμανό πως θα του συμπεριφερόταν εάν εκείνος ηττάτο και έπεφτε αιχμάλωτος στα δικά του χέρια. Ο αυτοκράτορας δε δίστασε να ομολογήσει πως θα του επιφύλασσε βασανιστήρια και θάνατο, αφού πρώτα θα τον διαπόμπευε στον όχλο της Κωνσταντινουπόλεως. Με απόλυτη ψυχραιμία (και ποιος ξέρει, ίσως με ένα ειρωνικό χαμόγελο) ο Τούρκος σουλτάνος απάντησε: «Εγώ δεν θα σε μιμηθώ στην αυστηρότητα. Θα κάνω όμως κάτι χειρότερο: Σε αφήνω ελεύθερο».
Όταν οκτώ ημέρες μετά ο Ρωμανός αφέθηκε να επιστρέψει στο βασίλειο του, είχε εξασφαλίσει μία συνθήκη ειρήνης εξαιρετικά ήπια, ειδικά αν ληφθεί υπ’ όψιν η ταπεινωτική ήττα και αιχμαλωσία του. Η Ρωμανία αναλάμβανε να πληρώσει λύτρα και ετήσια χορηγία στους Σελτζούκους, μαζί με την υποχρέωση στρατιωτικής συνδρομής στους πολέμους τους. Συμφωνήθηκε ακόμη να γίνει ανταλλαγή αιχμαλώτων και βασιλικό συνοικέσιο ανάμεσα στους δύο θρόνους. Την περίοδο εκείνη ο Αλπ Αρσλάν ήταν επικεντρωμένος στον πόλεμο του με τους Φατιμίδες της Αιγύπτου και άλλα μέτωπα. Πέθανε το 1072 κατά τη διάρκεια μιας εκστρατείας στην κεντρική Ασία.
Τα δύσκολα όμως τότε ξεκινούσαν για το Ρωμανό. Μόλις η είδηση της ήττας έφθασε στην Βασιλεύουσα, ο αρχοντικός οίκος των Δουκών, με σημαντικό ρόλο στην προδοσία του Μαντζικέρτ, έσπευσε να τον κηρύξει έκπτωτο. Ο Μιχαήλ Ζ’ Δούκας, ο οποίος ως τότε συμβασίλευε με τον Ρωμανό, ανακηρύχθηκε μόνος αυτοκράτορας. Η μητέρα του και σύζυγος του Ρωμανού, Ευδοκία Μακρεμβολίτισσα, εκδιώχθηκε από τα ανάκτορα και περιορίστηκε σε μοναστήρι. Την αυτοκρατορία θα συγκλόνιζε άλλος ένας εμφύλιος πόλεμος.
Ο Ρωμανός Διογένης ήρθε σε επαφή με πιστά του στρατεύματα αλλά δεν μπόρεσε να επικρατήσει απέναντι στους σφετεριστές. Υποχώρησε με τα υπολείμματα των πιστών του στην Κιλικία, όπου οχυρώθηκε. Χωρίς ελπίδα αντεπίθεσης, ο έκπτωτος αυτοκράτορας δέχθηκε να παραδοθεί στους εχθρούς του, να γίνει μοναχός και να εξοριστεί στη νήσο Πρώτη. Τρεις μητροπολίτες εγγυήθηκαν για την ασφάλεια του. Με φρίκη ανακάλυψε πως οι Δούκες δεν είχαν τίποτε από την αξιοπρέπεια των Σελτζούκων: θέλοντας να εξασφαλίσουν τον οριστικό «παροπλισμό» του από κάθε πολιτική φιλοδοξία, διέταξαν την τύφλωση του. Ό άπειρος δήμιος, αντί να αγγίξει τα μάτια του Ρωμανού με το πυρωμένο σίδερο για να τα αχρηστεύσει, τα κατακρεούργησε και τα ξερίζωσε, με αποτέλεσμα λίγο αργότερα ο αυτοκράτορας να πεθάνει μέσα σε φρικτούς πόνους.
Ο Μιχαήλ Ψελλός, ίσως ο σημαντικότερος λόγιος της Βυζαντινής ιστορίας αλλά και χαμερπής αυλοκόλακας των Δουκών, έγραψε στον Ρωμανό (του οποίου την ανάρρηση στο θρόνο είχε υμνήσει με ποιήματα) πως δεν πειράζει που έχασε το φως του, καθώς έτσι ο Θεός τον προετοίμαζε να δει άλλα φώτα, πνευματικά. Μέσα από αυτήν την διαβολική ειρωνεία φαίνεται η πικρή αλήθεια της προειδοποίησης του Αλπ Αρσλάν: χειρότερη μοίρα περίμενε τον Ρωμανό ανάμεσα στους ομοίους του, παρά στα δεσμά των εχθρών του.
Η συνθήκη με τους Τούρκους ήταν πλέον άκυρη. Με τον θάνατο του Ρωμανού ως άψογο πρόσχημα, οι Σελτζούκοι και οι νομαδικές ορδές των Τουρκομάνων στράφηκαν ξανά πάνω στην Μικρά Ασία. Η επόμενη δεκαετία θα σκορπίσει παντού τον τρόμο, την απελπισία και τον θάνατο.
Τουρκικό γραμματόσημο με τον σουλτάνο Αλπ Αρσλάν
Η Ρωμανία υπό διάλυση
Όπως είχαν κάνει και τα χρόνια πριν το Μαντζικέρτ, ευέλικτα τμήματα των Σελτζούκων πέρασαν τα ρωμαϊκά σύνορα και στοχοποίησαν τις πλέον ευάλωτες περιοχές. Με το σύστημα των θεματικών στρατευμάτων αποδιοργανωμένο και την πολιτική τάξη της Κωνσταντινουπόλεως σε χάος, δε συνάντησαν ισχυρή αντίσταση. Πρώτα θύματα υπήρξαν οι μεθοριακές επαρχίες του Πόντου, της Αρμενίας, της Καππαδοκίας και της Λυκαονίας, όμως οι τουρκικές δυνάμεις δεν άργησαν να προελάσουν ακόμη δυτικότερα.
Η ερήμωση, καταστροφή και εν τέλει η ολική απώλεια ελέγχου μεγάλων περιοχών της Μικράς Ασίας είχαν συντριπτικές συνέπειες για το Ρωμαϊκό κράτος. Η χερσόνησος ήταν το πολυπληθέστερο και πλουσιότερο κομμάτι της αυτοκρατορίας, βασικός πυρήνας της υπάρξεως της από άποψη γεωπολιτική, οικονομική και στρατιωτική. Η Ανατολική Μικρά Ασία, αγροτική κατά βάση, παρείχε επί αιώνες στρατιώτες και άλογα στην Κωνσταντινούπολη. Η Καππαδοκία και η Παφλαγονία ήταν, άλλωστε, οι βάσεις των περισσοτέρων και ισχυροτέρων οικογενειών της γαιοκτητικής, στρατιωτικής αριστοκρατίας. Η τάξη αυτή (οι περιώνυμοι «δυνατοί») είχε με την αρπακτικότητα της εις βάρος των ελευθέρων μικροκαλλιεργητών αλλά και τις βλέψεις της προς τον θρόνο, αποβεί μεγάλη πληγή για το κράτος. Από την άλλη όμως έδινε τους ικανότερους στρατηγούς στην υπηρεσία του θρόνου, και ο ανελέητος πόλεμος που είχε εξαπολύσει εναντίον της η αστική/αυλική αριστοκρατία είχε παραλύσει τις αμυντικές δυνατότητες της Ρωμανίας.
Η Δυτική Μικρά Ασία, ο επόμενος στόχος των εισβολέων, περισσότερο αστικοποιημένη και με ακμάζον εμπόριο και ναυτιλία, αποτελούσε την ευρύτερη περιφέρεια της Βασιλευούσης τόσο προστατεύοντας την με οχυρά και στρατεύματα, όσο και τροφοδοτώντας την. Η φυσική κατοχή των δύο ακτών του Αιγαίου από τους Ρωμαίους προσέφερε στην αυτοκρατορία έναν εκτενή χώρο εσωτερικών υδάτων, σημαντικό από επικοινωνιακή, οικονομική και αμυντική άποψη. Η έξοδος των Τούρκων στο Αιγαίο θα ξυπνήσει εφιάλτες που είχαν να φανούν από τον καιρό που οι Άραβες κρατούσαν την Ρόδο και την Κρήτη.
Ενώ το κράτος παρέλυε, κύματα προσφύγων συνέρρεαν πανικόβλητα στην Κωνσταντινούπολη. Τον πληθυσμό δοκίμαζε η πείνα και οι ασθένειες. Ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Ζ’ όμως αποδείχθηκε, παρά τις προσπάθειες του, τραγικά ανεπαρκής. Η βασιλεία του σημαδεύτηκε από την άνοδο των τιμών σε είδη πρώτης ανάγκης, δίνοντας του το προσωνύμιο «παραπινάκης» (ένα πιάτο λιγότερο). Χωρίς ισχυρή θέληση ή ευφυία («χαύνο» τον ονόμαζαν), είδε το κράτος του να αποσυντίθεται από ξένες εισβολές και διαδοχικές εσωτερικές ανταρσίες: όλα τα δεινά συνέπιπταν ακριβώς την χειρότερη στιγμή.
Το έτος 1073 ο Φράγκος μισθοφόρος Rousell de Bailleul, διοικητής ρωμαϊκών δυνάμεων στην Μικρά Ασία, εξεγέρθηκε ηγούμενος αποσπάσματος συμπατριωτών του. Ο Rousell ίδρυσε ένα βραχύβιο κράτος στον Πόντο, αλλά δεν μπόρεσε να αντιπαρατεθεί επί ίσοις όροις με την αυτοκρατορική κυβέρνηση. Ηττήθηκε στη Νικομήδεια (με την βοήθεια τουρκικών στρατευμάτων) και στη συνέχεια συνετρίβη οριστικά από τις δυνάμεις ενός νεαρού στρατηγού, του Αλεξίου Κομνηνού.
Την ίδια στιγμή η τουρκογενής, νομαδικής φυλή των Πετσενέγκων έκανε καταστροφικές επιδρομές στις ευρωπαϊκές επαρχίες της Ρωμανίας, χωρίς οι τοπικές φρουρές να μπορέσουν να τους σταματήσουν. Το 1077 ξέσπασε στρατιωτικό κίνημα υπό τον Νικηφόρο Βρυέννιο, ενώ το επόμενο έτος από τον Νικηφόρο Βοτανειάτη. Ο τελευταίος με την βοήθεια των Σελτζούκων έφθασε από την Μικρά Ασία στην Βασιλεύουσα (αφήνοντας τουρκικές φρουρές κατά την διαδρομή του) και ανέτρεψε τον Μιχαήλ. Ο έκπτωτος αυτοκράτορας εκάρη μοναχός και εξορίστηκε, ενώ ο Βοτανειάτης πήρε και την σύζυγο του, Μαρίας της Αλανίας. Ο στρατηγός Αλέξιος Κομνηνός υπηρέτησε και το νέο καθεστώς, συντρίβοντας τον Βρυέννιο στην μάχη της Καλαβρύης και στη συνέχεια καταστέλλοντας την κίνηση του Νικηφόρου Βασιλάκη στην Θεσσαλονίκη.
Ξανά στην Ασία, ο Κωνσταντίνος Δούκας αντί να εκστρατεύσει εναντίον των Τούρκων, προχώρησε σε στάση, η οποία όμως έληξε αναίμακτα με την σύλληψη του. Το 1080 ο Νικηφόρος Μελισσηνός μπήκε στον χορό των εξεγέρσεων και με την βοήθεια των Τούρκων βάδισε κατά της Κωνσταντινουπόλεως, μέχρι που τον σταμάτησε ο Αλέξιος Κομνηνός.
Η αυτοκρατορία των Σελτζούκων στην μέγιστη έκταση της
*φοιτητής διεθνών, ευρωπαϊκών και περιφερειακών σπουδών (mnovakopoulos.blogspot.gr)
ΠΡΩΤΗ ΔΗΜΟΣΊΕΥΣΗ: Geopolitics and Daily News 5-2-2019
http://www.antibaro.gr/article/22241